ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΑΓΩΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ TOΥ ΠΕΡΙΚΛΗ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΑΓΩΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΙΩΝΑ TOΥ ΠΕΡΙΚΛΗ











Ευχαριστώ θερμότατα τη σεβαστή μου καθηγήτρια Jacqueline de Romilly, Ακαδημαϊκό, Πρόεδρο και ιδρυτικό μέλος της Ένωσης για. τη διαφύλαξη των φιλολογικών σπουδών, η οποία, για άλλη μια φορά ανταποκρίθηκε, με ξεχωριστή χαρά και συγκινητική προθυμία, στο αίτημα μου για τη μετάφραση του συγκεκριμένου κειμένου. Επίσης ευ­χαριστώ ολόθερμα τον αγαπητό φίλο και συνάδελφο Τάσο Παπαδόπουλο, ο οποίος διάβασε με ιδιαίτερη προσοχή όλο το χειρόγραφο και υπέδειξε ουσιαστικές διορθώσεις για την κατανόηση του κειμένου και την άρση μεταφραστικών δυσκολιών.

Jacqueline De Romilly

Είχαμε αποφασίσει, τον περασμένο χρόνο, να συμπληρώσουμε τη συνοπτική έκθεση των διαφωνιών μας και των δυσκολιών μας επιστρέφοντας στα κείμενα που δικαιώνουν τις απόψεις μας σε μεγάλη έκταση. Το θέμα που έχω επιλέξει αντιστοιχεί στις έρευνες που μόλις τέλειωσα προετοιμάζοντας δύο διαλέξεις: η μία αναφέρεται στη γέννηση του δημοκρατικού ιδεώδους τον δον αιώ­να π.Χ., η άλλη στην εμφάνιση των δημαγωγών, την ίδια πάντοτε εποχή. Έμενε λοιπόν να δούμε πώς αυτές οι δύο ιδέες συνενώνονται και συνδυάζονται είτε στην ιστορία είτε στην έρευνα την ίδια. Και συγχρόνως ήταν μια ευκαιρία να σας προσφέρουμε μια μικρή περιήγηση σ' αυτά τα κείμενα που τόσο αγαπάμε.

Η δημοκρατία θεμελιώθηκε στην Αθήνα λίγο πριν από την έναρξη του 5ου π.Χ. αιώνα. Αρχίζει με τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη. Υπήρξαν σ' αυτές στοιχεία που την προετοίμαζαν στη συνέχεια έγινε σαφέστερη. Πιστεύω όμως ότι η αληθινή συνείδηση του δημοκρατικού ιδεώδους αναπτύσσεται προοδευτικά, στη διάρκεια του 5ου αιώνα, όταν η Αθήνα ήλθε αντιμέτωπη αρχικά με τους μηδικούς πολέμους, οι οποίοι την έφεραν σε αντίθεση με το απολυταρχικό καθεστώς της Περσίας, και, στη συνέχεια, στο τέλος του αιώνα, με το ολιγαρχικό πολίτευμα της Σπάρτης. Οπωσδήποτε, αυτή την εντύπωση μας δίνουν τα κείμενα. Η λέξη δημοκρατία εμφανίζεται για πρώτη φορά στον Ηρόδοτο1, ήδη σε μια απ' αυτές τις συγκρίσεις ανάμεσα στα πολιτεύματα που θα γίνουν προσφιλείς στους έλληνες συγγραφείς. Αλλά, αν εξετάσουμε αυτά τα κείμενα που εξυμνούσαν το δημοκρατικό ιδεώδες, σε αντίθεση με τα άλλα πολιτεύματα, και, ιδιαίτερα, στην εποχή του Περικλή ή στα επόμενα χρόνια, δύο αρχές αναδύονται ευκρινώς. Λέω δυο αρχές, γιατί όλα αυτά τα κείμενα δε μας περιγρά­φουν θεσμούς ή λεπτομέρειες οργάνωσης - που δε θα μας συγκινούσαν πια σήμερα - αλλά πηγαίνουν κατευθείαν στις μεγάλες θεμελιακές ιδέες στις οποίες εδραιώνεται η δημοκρατία. Ένα ωραίο παράδειγμα γι' αυτό μας προσφέρεται από τη ρήση για τη δημοκρατία στις Ικέτιδες2 του Ευριπίδη. Εδώ, ως απάντηση στο Θηβαίο κήρυκα, ο οποίος φυσικά είναι ευνοϊκός στην απόλυτη εξουσία, υπάρχει μια ρήση όπου αναπτύσσονται με πολλή ακρίβεια δύο αρχές: αρχικά, οι γραπτοί νόμοι, κοινοί για όλους, έγκυροι για όλους' και, σε μερικούς στίχους, ο Ευριπίδης λέει ότι, σ' αυτή την περίπτωση, ο αδύνατος μπορεί να απαντήσει στην προσβολή του ισχυρού, και ο μικρός, αν έχει δίκιο, να νικήσει το μεγάλο3. Όλοι οι πολίτες είναι ίσοι και οι νόμοι συνεπώς προστατεύουν τους αδύνατους. Η δεύτερη αρχή είναι αυτή που μας παρέχει τη δυνατότητα, αν το επιθυμούμε, να παρεμβαίνουμε στη συνέλευση, να συμμετέχουμε στη διαχείριση της πόλης, και ο όρος αυτός αντιπροσωπεύει την ίδια την ιδέα της ελευθερίας και της ισότητας, δύο λέξεις που γνωρίζουμε καλά σήμερα. Προσθέτω ότι αν αναφέρομαι στον Επιτάφιο Λόγο4, που ο Θουκυδίδης αποδίδει στον Περι­κλή, αρχίζουμε ακριβώς, με τις δύο αυτές αρχές: νόμοι ίσοι για όλους, ελεύθερη συμμετοχή στη διαχείριση της πόλης, και δε θα επιμείνω πολύ σ' αυτές τις δύο αρχές, που θα άξιζε όμως τον κόπο, παρά μόνο για να δηλώσω στο χωρίο τη σημασία αυτή του ρόλου των νόμων, θα επιθυμούσα να επιμείνω σε μερικές λέξεις, γιατί αποτελούν πραγματικά μια ιδέα που επανευρίσκουμε σε όλα τα ελληνικά κείμενα. Ο έπαινος του νόμου, ο οποίος είναι η εγγύηση της ελευθερίας, η προστασία των αδυνάτων, το προπύργιο κατά της βίας, το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της δημοκρατίας: αντίθετα, στην ολιγαρχία, ο νόμος εξαρτάται από την αυθαιρεσία ενός ανθρώπου, όπως λέει ο Ευριπίδης, ((κι έχει νόμο τη θέληση του», αυτός παρ' αύτω5.

Επιμένω για το λόγο αυτό επίσης, γιατί ένα μεγάλο μέρος της νεολαίας μας και του ακροατηρίου μας γενικότερα - μπόρεσα να το διαπιστώσω - αγνοεί αυτή την τόσο σημαντική ιδέα και φαντάζεται ότι ο νόμος είναι εξαναγκασμός, βία και αντικείμενο εναντίον του οποίου οφείλουμε να εξεγερθούμε και να αγωνιστούμε. Με την άποψη αυτή, η συνεχής ανάλυση σε όλα τα ελληνικά κείμενα δεν μπορεί παρά να τους ανοίξει τα μάτια, γιατί δεν είχαν, προφανώς, να τους τα ανοίξουν την εμπειρία της κατοχής ή της δικτατορίας, όταν εξαφανίζε­ται το κράτος δικαίου.

Αλλά σε αυτές τις δύο αρχές πρέπει να προσθέσουμε ακόμη μια άλλη, ίσως πολλές άλλες. Γιατί και στο κείμενο του Ευριπίδη και στο αντίστοιχο του Θουκυδίδη, βλέπουμε ταυτόχρονα να εμφανίζεται η ιδέα ότι υπάρχει μια ανεκτικότητα και μια ηπιότητα αμοιβαίες, οι οποίες συνάπτονται στη δημοκρατία. Στον Θουκυδίδη προσδιορίζεται με ακρίβεια ότι οι πολίτες, μεταξύ τους, αποφεύγουν τις αντιδικίες' στην Ευριπίδη, βλέπουμε την Αθήνα να υπερασπίζεται τους καταπιεσμένους που καταδιώκει ένας τύραννος και υπενθυμίζουμε ότι αυτός ο τύραννος είναι πάντοτε άνθρωπος βίαιος, που εξοντώνει τους δυνα­τούς, γιατί τους φοβάται και κάνει να βασιλεύει ο φόβος στην πολιτεία. Αυτή η ιδέα της ηπιότητας6 έρχεται μετά τις δύο μεγάλες αρχές, αλλά δεν παραλεί­πει να εμφανίζεται και θα γίνει απτή με την πάροδο του χρόνου. Στα κείμενα γίνεται λόγος για «τήν πρᾳότητα τῶν Ἀθηνῶν»8 ή ακόμη βρίσκουμε στον Ισο­κράτη «τήν πρᾳότητα τοῦ δήμου»8.

Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Γιατί στον Επιτάφιο Λόγο γλιστράμε σε λίγο σε όλες τις αρετές, σε όλες τις αξίες που αναπτύσσονται στα ίχνη της ελευθερίας. Το θάρρος γίνεται διαφορετικό, γιατί οφείλεται στην εμπιστοσύνη που εμπνέει η ελευθερία. Λείπουν οι κανονισμοί, η απαγόρευση, τα απαγορευμένα θεάματα· αντίθετα, η ψυχαγωγία, η ανάπτυξη του καθενός, η δυνατότητα να αναλαμβά­νουν ρόλους διαφορετικούς με ισότιμη διάθεση, ο τρόπος να συνδυάζουν το λόγο με την πράξη, εν συντομία, να αναπτύσσεται και να είναι ανοιχτός σε όλα. Η ζωή στη δημοκρατία, είναι ένας ορισμένος τρόπος ζωής, όπως ήθελαν να τον ασκούν στην Αθήνα, και ο οποίος αντιτίθεται στον τρόπο ζωής στη Σπάρτη.

Αναγνωρίζουμε στο σύγχρονο κόσμο αυτά τα δύο είδη βίου ανάμεσα στα οποία οφείλουμε να επιλέξουμε. Αυτή η μεγάλη διεύρυνση της ζωής είναι ιδιαίτε­ρη στον Επιτάφιο Λόγο9, αλλά σχετίζεται επίσης με μια τάση της ελληνικής σκέψης, γιατί όλες οι περιγραφές των θεσμών προεκτείνονται πάντοτε σε μια πε­ριγραφή ηθών και τρόπων ζωής. Η ιδέα πολιτεύματος, θεσμών, είναι ενιαία.

Αυτά τα κείμενα που δεν έχω εδώ το χρόνο να σας παραθέσω ευρύτερα, αλλά πιστεύω ότι τα γνωρίζετε, διατηρούν ακόμη και σήμερα την ακτινοβολία τους. Δεν προσδιορίζουν μια κατάσταση πραγμάτων και θεσμών, αλλά ένα ιδεώδες ζωής, προς το οποίο τείνουμε και το οποίο επικαλούμαστε, συνειδητοποιούμε. Πιστεύω ότι όσο οι θεσμοί έχουν αλλάξει, τόσο το ιδεώδες παραμένει και μας εγγίζει ακόμη, θα ήθελα μόνο να υπενθυμίσω ότι η Βουλή των Ελλήνων, εδώ και ένα ή δύο χρόνια, έκανε μια ωραία έκδοση του Έπιταφίου Λόγoυ10 του Περικλή, όπου, στη μια σελίδα, υπήρχε το ελληνικό κείμενο, και στην άλλη το κείμενο μεταφρασμένο σε μια από τις ευρωπαϊκές γλώσσες, υπογραμμίζοντας με την ευκαιρία αυτή σε ποιο σημείο αυτό το ιδεώδες παρέ­μενε, ή μάλλον είχε ξαναγίνει το αντίστοιχο της Ευρώπης. Δε λέω ότι έχει πραγματοποιηθεί -ένα ιδεώδες είναι πάντοτε πρόσφορο να βελτιωθεί, να επαναληφθεί· είναι, όμως, κάτι στο οποίο μπορούμε να κρατήσουμε τα μάτια μας καρφωμένα και, από την άποψη αυτή, το μάθημα των ελληνικών κειμένων μπορεί ακόμη να μας είναι ωφέλιμο.

Βλέπετε ότι αυτό είναι ένα αρχικό επιχείρημα για τις σπουδές μας, γιατί η επαφή με τέτοια κείμενα μπορεί να αναζωογονήσει και να αναθερμάνει τη συνείδηση μας για ένα τέτοιο ιδεώδες.

Και, ωστόσο, είναι φανερό ότι αυτή η δημοκρατία γνώρισε δυσκολίες, θα σας μιλήσω για μια άλλη διάλεξη που αναφέρεται σε μια άλλη εμφάνιση, εκεί­νη της δημαγωγίας και των δημαγωγών. Οι ατέλειες της δημοκρατίας γενικά ήταν γνωστές. Τις βρίσκουμε ήδη στον Ηρόδοτο, ο οποίος αναφέρει την άγνοια του λαού' αλλά η δημαγωγία, δηλ. ο ρόλος του κακού πολιτικού αρχηγού, ο οποίος κολακεύει το λαό, δεν ήταν γνωστός πριν από την εμφάνιση για την οποία μιλάω. Και αυτή την ανακάλυψη μπορούμε να την εντοπίσουμε στο χρόνο, με πολλή ακρίβεια! Διευκρινίζω ότι στην αρχή η λέξη δημαγωγός δεν είχε καμιά μειωτική αξία: σήμαινε τον αρχηγό του λαού (ἅγων τόν δῆμον). Αλλά, πολύ γρήγορα βλέπουμε αυτή τη σημασία να γίνεται δυσάρεστη και να δηλώνει ένα συγκεκριμένο ελάττωμα. Λοιπόν, φαίνεται - και αυτό αποτελεί για μέ­να ένα θαύμα - ότι μπορούμε να πούμε με ακρίβεια πότε γεννήθηκε η ιδέα του κακού δημαγωγού, του δημαγωγού με τη σύγχρονη σημασία, θα το δείτε, αυτή η ανακάλυψη και αυτός ο κίνδυνος αποκαλύφτηκαν συγχρόνως σε μια ολόκληρη σειρά διαφορετικών κειμένων, ακριβώς την ίδια εποχή.

Η ιστορία, η κωμωδία, η τραγωδία: απόλυτη συμφωνία! Η καθεμιά ακτινοβολεί την εκπληκτική ικανότητα αυτών των Ελλήνων συγγραφέων να μετασχηματίσουν άμεσα σε όρους ανάλυσης έγκυρης «ἐσαεί», τις καθημερινές τους εμπειρίες.

Για τον Θουκυδίδη, τα πράγματα είναι προφανή. Στο δεύτερο βιβλίο, επιχειρεί έναν απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στον Περικλή και στους διαδόχους του, λέγοντας ότι αυτοί εδώ όντας περισσότερο ίσοι μεταξύ τους, κατέληξαν βαθμηδόν να μιλάνε επιδιώκοντας να ευχαριστήσουν το λαό, για να ικανοποιή­σουν τις προσωπικές τους φιλοδοξίες. Έχουμε μια κρίση και η ιστορική διήγηση την ενισχύει με ιδιαίτερη έμφαση. Ο Θουκυδίδης το δείχνει σαφέστατα με αφορμή τον Κλέωνα και με αφορμή τα δύο επεισόδια, όπου ο Κλέων παρεμβαί­νει ακολουθώντας, κατά τη γνώμη του, μια κατεύθυνση καταδικαστέα: η εξέ­γερση της Μυτιλήνης, με την αυστηρότητα που θέλησε να γίνει αποδεκτή ο Κλέων για την εξόντωση των εξεγερμένων, και το επεισόδιο της Πύλου, όπου με χυδαία μέσα κατόρθωσε να του αναθέσουν την εντολή να ηγηθεί των Αθηναίων στην Πελοπόννησο, αφού είχε αποτύχει η προσπάθεια ειρήνης ανάμεσα στους δύο λαούς. Και στις δύο περιπτώσεις ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί, και είναι το πρώτο παράδειγμα, τη λέξη δημαγωγό11, λέγοντας ότι ο Κλέων ήταν αυτή την εποχή ο ρήτορας με τη μεγαλύτερη απήχηση στο λαό και τις δύο φορές κολακεύει το λαό υιοθετώντας τη βιαιότητα του. Βρισκόμαστε στο 425. Ο Περικλής πέθανε, όπως γνωρίζετε το 429.

Αν τώρα μεταβώ από τον Θουκυδίδη στον Αριστοφάνη, τι βλέπω; Βλέπω τρεις κωμωδίες διαδοχικές: τους Ἀχαρνῆς, το 425, τους Ἱππῆς, το 424, τους Σφῆκες, το 422· το θέμα είναι απόλυτα συγκεκριμένο εδώ, εκπληκτικό. Στους Άχαρνής δε γίνεται ακόμη λόγος για το δημαγωγό, βλέπουμε όμως πόσο ο λαός αρέσκεται να κολακεύεται. Είναι πολύ υπερήφανος όταν του μιλάνε για την Αθήνα, την ἰοστέφανη12, και ο ενθουσιασμός δεν τον αφήνει να θρονιαστεί στα έδρανα του, όταν του μιλάει για τη «λαμπρή Αθήνα»13, χαρακτηρισμός, λέει ο Αριστοφάνης, που θα ταίριαζε σε σαρδέλες! Την επόμενη χρονιά, τα πράγματα γίνονται πιο συγκεκριμένα. Καλύπτουν μάλιστα όλη την έκταση της κωμωδίας. Στους Ἰππῆς, δηλαδή, μας παρουσιάζουν το λαό, τον αγαθό γέροντα Δήμο, λεία των κολακειών δύο επίμονων αντεραστών: του παφλαγόνιου δερματοπώλη, που είναι ο Κλέων, και του αλλαντοπώλη, που είναι ακόμη πιο απαίδευτος και αγροίκος από αυτόν. Και οι δύο συναγωνίζονται στην κολακεία και τη μικρότητα απέναντι στο λαό. Προσφέρουν στο Δήμο νόστιμα φαγητά, τον προσφωνούν με κολακευτικά λόγια, και παρουσιάζονται μπροστά του, προβάλλοντας τα κεφάλια τους: «Σκούπισε τα δάκτυλα σου στο κεφάλι μου»14, λέει ο ένας - «Όχι, στο δικό μου», λέει ο άλλος, κοντολογίς μια πραγματική πλειοδοσία για να τον ευχαριστήσουν. Και ο αγαθός γέρος παρασύρεται μέχρις ότου στο τέλος ξαναβρίσκει τη σωστή του κρίση: δεν μπορούμε να φανταστούμε πιο έντονη καταδίκη, που καλύπτει όλη την έκταση μιας κωμωδίας. Στους Σφῆκες τα πράγματα είναι ίσως ακόμη πιο ξεκάθαρα, οι μάσκες έχουν πέσει. Πρόκει­ται για την αποζημίωση που επιδικαζόταν στα μέλη των επιτροπών των δικαστών, αποζημίωση που ο Κλέων επιδίωκε να εγκριθεί, και αποτελεί την πε­μπτουσία της ηδονής για τον κυριότερο ήρωα της κωμωδίας· αυτός όμως ο ήρωας τοποθετείται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα με ονόματα αποκαλυπτικά: Φιλοκλέων, ο φίλος του Κλέωνα, και Βδελυκλέων, αυτός που περιφρονεί και μισεί τον Κλέωνα και αντιτίθεται στη μωρία του απλοϊκού γέροντα και την αποζημίωση του.

Θα δοκιμάζαμε ίσως μεγαλύτερη έκπληξη, συναντώντας προκαταβολικά αντίστοιχη επίθεση κατά των δημαγωγών στην τραγωδία: τι θα μπορούσε να γυρεύει μια τέτοια επίθεση ανάμεσα στις συμφορές του τρωικού πολέμου και τα κατορθώματα των ηρώων; Και όμως αυτή η επίθεση υπάρχει. Και υπάρχει ιδιαίτερα σε μια τραγωδία του Ευριπίδη που χρονολογείται - προσοχή! - στο έτος 424, δηλ. την ίδια ακριβώς εποχή. Οι δημαγωγοί εκπροσωπούνται εδώ από το φίλο μας τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι πάντα έτοιμος να αγορεύσει και να υποστηρίξει τα αιτήματα που ευχαριστούν το λαό. Προτού ακόμη να συγκρουστεί μαζί του, όταν απαιτεί το θάνατο της Πολυξένης, μια επί πλέον βίαιη ενέργεια του λαού, η Εκάβη εκφράζεται μ' ένα τρόπο πολύ σαφή εναντίον του, λέγοντας στο στίχο 133: ὁ ποικιλόφρων κόπις ἡδυλόγος δημοχαριστής Λαερτιάδης (ο λαοπλάνος Οδυσσέας, πολύλογος, γλυκόλογος, πολύγνωμος). Αυτές οι λέξεις είναι ξεκάθαρες και η λέξη δημοχαριστής (χαριζόμενος στον όχλο) φαίνεται να επαναλαμβάνει με ικανοποίηση τους όρους που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης, όταν λέει ότι ο δημαγωγός μιλάει για την ευχαρίστηση του λαού. Αλλά μετά τη σκηνή ανάμεσα στην Εκάβη και στον Οδυσσέα, η Εκάβη, πα­ραβιάζοντας ακόμη και το πλαίσιο της τραγωδίας και απευθυνόμενη άμεσα στο κοινό, κραυγάζει το ίδιο ξεκάθαρα:

ἀχάριστον ὑμῶν σπέρμ', ὅσοι δημηγόρους

ζηλοῦτε τιμάς· μηδέ γιγνώσκοισθέ μοι,

οἵ τούς φίλους βλάπτοντες οὐ φροντίζετε,

ἡν τοῖσι πολλοῖς πρός χάριν λέγητέ τί'15.

[Αχάριστοι όλοι εσείς που αποζητάτε

να σας τιμά ο λαός στις ρητορείες.

Ποτέ να μη σας γνώριζα, που διόλου

δε νοιάζεστε αν θα βλάψετε τους φίλους,

φτάνει να πείτε κάτι που τον όχλο

θα ευχαριστήσει.] Μτφρ. Τάσος Ρούσσος]

Σ' ένα χρόνο περίπου, την ίδια χρονολογία με τον Θουκυδίδη, θα μπορούσα να προσθέσω άλλα κείμενα του Ευριπίδη, αρχίζοντας από το απόσπασμα των Ἱκετίδων, που ανέφερα πριν από λίγο, για το εγκώμιο της δημοκρατίας: ο εκπρόσωπος των Θηβών δεν παραλείπει να αναφέρει το ρόλο των ρητόρων που μιλάνε για να ευχαριστήσουν το λαό και τη σημερινή του ευτυχία, την αυριανή του όμως συμφορά, θα μπορούσα να αναφέρω επίσης διαφορετικές μορφές που προσλαμβάνει η δράση των δημαγωγών για παράδειγμα στον Ορέστη του Ευριπίδη, όπου ένας βίαιος άνθρωπος επιτυγχάνει την καταδίκη του Ορέστη, ή καλύτερα τις φιλόδοξες κολακείες του υποψήφιου στην εξουσία, που εικονίζονται στον Αγαμέμνονα της Ἰφιγένειας τῆς ἐν Αὐλίδι. Αλλά δεν προτίθεμαι να αναπτύξω εδώ την ιστορία του θέματος: αρκούμαι στην αιφνίδια εμφάνιση του φαινομένου αυτού στα πρώτα χρόνια, παρακολουθώντας πώς κάθε συγγραφέας, διαδοχικά, εκφράζει με τον τρόπο του την ίδια σκέψη, την ίδια κρίση, την ίδια ανακάλυψη.

Για τον ίδιο λόγο και για να διατηρήσουμε σαφή τα περιγράμματα, δε θα επιμείνω εδώ στις διαφορετικές σημασίες που μπορεί να προσλάβει η ιδέα του «δημαγωγεῖν»16. Αυτό μπορεί να φτάνει από την άμεση κολακεία και τις φι­λοφρονήσεις, που είναι πάντοτε ευπρόσδεκτες, μέχρι τα δώρα και τις αποζημιώσεις, που δεν εκτιμώνται λιγότερο, περνώντας απ' όλες τις προσπάθειες που γίνονται για να ικανοποιήσουν τα αισθήματα του λαού. Γιατί αυτό είναι αληθινά η κολακεία: να υποτάσσεσαι στην επιθυμία του, στην οργή του, στις παρορμήσεις του, στις απογοητεύσεις του. Αντίθετα, θα ξαναθυμίσουμε ότι ο Περικλής παρουσιάζεται σαν να αντιστέκεται στις παρορμήσεις του λαού, στις εκρήξεις οργής του, στην αποθάρρυνση του και να εκπροσωπεί κατά κάποιο τρόπο το δίσκο της ζυγαριάς, αποκαθιστώντας την ισορροπία και τη λογική στη θέση των παθών στα οποία υπόκειται πάντα ο όχλος.

Η διεισδυτική ανάλυση εμφανίζεται με τη μορφή των επικρίσεων που η επικαιρότητα υποβάλλει στους συγγραφείς. Παρά την καταγγελία όμως του κινδύνου παραμένουμε μ' ένα πρόβλημα: τα κείμενα είναι εξαιρετικά και με τις δύο εκδοχές, αλλά με ποιο τρόπο αυτές οι δύο ιδέες εναρμονίζονται μεταξύ τους στα γεγονότα και στη σκέψη την ίδια; Οφείλω να πω ότι η ιστορία του Θουκυδίδη μας αφήνει με την αίσθηση μιας αμηχανίας, γιατί φαίνεται, μολονότι η δημαγωγία καταγγέλλεται, πέρα ως πέρα, ότι ο ίδιος ο Θουκυδίδης, αφού είχε συμπεριλάβει αυτό το θαυμάσιο έπαινο του δημοκρατικού ιδεώδους στην εποχή του Περικλή, έφτασε να επαινέσει κατόπι, ως καλύτερο, ένα πολίτευμα πολύ συντηρητικό και μικτό, που υιοθετήθηκε ένα διάστημα από την Αθήνα, και που τελικά τελείωσε στο σύνολο του με μια καταστροφή. Εξάγουμε λοιπόν από τη διήγηση την εντύπωση ενός είδους παρακμής.

Αυτή η εντύπωση, αόριστη ακόμη, επιδεινώνεται αν κοιτάξουμε μερικά κείμενα του 4ου αιώνα, και ιδιαίτερα το έργο του Πλάτωνα. Δεν υπαινίσσομαι μόνο τα κείμενα στα οποία αναφέρει το λαό σαν ένα βίαιο ζώο με επίφοβες εκρήξεις το οποίο λίγο λίγο επιβάλλει στους νέους τις διαθέσεις του και τις γνώμες του, γιατί φοβούνται να το δυσαρεστήσουν. Υπαινίσσομαι, πιο συγκεκριμένα, την εξέλιξη που περιγράφει στο όγδοο βιβλίο της Πολιτείας17. Βλέπουμε εδώ ένα καλό πολίτευμα να μεταβάλλεται διαδοχικά, από το κακό στο χειρότερο, για να καταλήξει στη δημοκρατία, και μετά στην τυραννία: το πολίτευμα, εννοούμενο όπως ακριβώς οι συμπεριφορές του ατόμου, εξελίσσεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να μεταβαίνει εκάστοτε ως αποτέλεσμα σε κάποιο άλλο χειρότερο. Έτσι, η δημοκρατία γεννιέται από την ολιγαρχία, όταν διαχέονται επιθυμίες περιττές και όταν κακοί οινοχόοι προσφέρουν στο λαό την άκρατη ελευθερία. Εγκαθίσταται βαθμιαία ένα πολίτευμα που μοιάζει πολύ με την αναρχία. Βλέπουμε τότε καταδικασμένους να κυκλοφορούν ελεύθερα και να προσποιούμαστε ότι δεν τους βλέπουμε. Σπρωχνόμαστε στους δρόμους από ανθρώπους και από ζώα. Οι πατέρες στην οικογένεια κολακεύουν τα παιδιά τους και ζητούν να τα ευχαριστήσουν εκμεταλλευόμενοι την επιθυμία της ελευθερίας' τα ηλικιωμένα άτομα μιμούνται τους νέους για τον ίδιο λόγο' και σκάνδαλο, ιδιαίτερα τερατώδες, κατά τη γνώμη μας, βλέπουμε τότε τους δασκάλους να μιμούνται και να κολακεύουν τους μαθητές, δυνάμει της ίδιας αυτής αρχής της ελευθερίας. Το αποτέλεσμα το γνωρίζετε: ένας προστάτης του λαού αναδύεται και προσφέρει δήθεν προστασία: μεταμορφώνεται γρήγορα σε τύραννο, και, αυτός, με τη γεύση του αίματος γίνεται λύκος.

Όλος ο κόσμος γνωρίζει αυτές τις τρομερές και συναρπαστικές σελίδες. Και, ασφαλώς πολλοί άνθρωποι πίστεψαν ότι μπορούσαν να τις χρησιμοποιήσουν για να επιφέρουν μια οριστική καταδίκη της δημοκρατίας και κάθε δημοκρατικού ιδεώδους.

Τι συμβαίνει όμως; Η ερώτηση είναι σοβαρή! Λοιπόν, θα ήθελα να σας πα­ρουσιάσω δύο επισημάνσεις.

Η πρώτη είναι ότι πρόκειται για μια εξέλιξη που αφορά τις τελευταίες μορφές της δημοκρατίας, εκείνη από την οποία θα προέλθει η τυραννία: δεν πρόκειται λοιπόν εδώ καθόλου για το ακτινοβόλο ιδεώδες της εποχής του Περικλή, αλλά για ένα τελευταίο στάδιο, πολύ διαφορετικό, θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι τα δύο κείμενα δε μιλάνε για το ίδιο πράγμα.

Κυρίως όμως είναι καθόλου αναγκαία μια παρόμοια διαπλοκή; Αντιστοιχεί στην πραγματικότητα; Οφείλουμε να την πιστέψουμε; απαντώ εδώ χωρίς δισταγμό: απολύτως όχι!

Η ιστορία μας το απαγορεύει, η ιστορία που μας δείχνει χωρίς αμφιβολία, ενίοτε, δημοκρατίες που καταλήγουν σε τυραννίες, αλλά συχνά επίσης τυραν­νίες που ανατρέπονται για να αποκατασταθούν οι δημοκρατίες. Και, ιδιαίτερα στην Αθήνα, τι βλέπουμε; Στέκομαι στην ήττα του 404· όταν, όμως, η Αθήνα γνώρισε μια ολιγαρχία επιβληθείσα έξωθεν από τους νικητές, οι Αθηναίοι εξό­ριστοι πήραν τα όπλα' επανήλθαν νικητές στην Αθήνα και αποκατέστησαν το αρχικό πνεύμα της δημοκρατίας, επιβάλλοντας το σεβασμό των νόμων, την άρνηση επιστροφής σε περασμένες διενέξεις, και προσπαθώντας να επανιδρύσουν σε μια ολότητα το αθηναϊκό πολιτικό σώμα στο σύνολο του - αυτό που ο Θουκυδίδης αποκαλεί σε άλλο σημείο, ως «το σύνολο των πολιτών», το παν πολιτικόν18.

Έτσι έχουν τα γεγονότα, αλλά τι να πούμε για τους συγγραφείς; Αν υπάρ­χει ένας συγγραφέας στον οποίο οι αξίες του δημοκρατικού ιδεώδους στάθηκαν σημαντικές, επαναπροσδιορίζονται και επαναλαμβάνονται, ο οποίος καλεί τους ρήτορες να συνηγορήσουν για την αίσθηση του αγαθού και το λαό να επιδείξει την επαγρύπνηση του, είναι βέβαια ο Δημοσθένης, στον οποίο ξαναβρίσκουμε την περίφημη έκφραση «τίς ἀγορεύειν βούλεται;»19. Αν σκεφτούμε τη φιλοσοφία μπορούμε να αναφέρουμε ότι ο Αριστοτέλης είναι πολύ λιγότερο αυστηρός από τον Πλάτωνα για τη δημοκρατία. Την θέλει μόνο μετριοπαθή, σεβόμενη τους νόμους, κατά συνέπεια, αφήνοντας τη λέξη της δημοκρατίας με τις διαφορετικές μορφές, αποκαλεί το πολίτευμα αυτό, αυτή την καλή δημοκρατία, Πολιτεία20, δηλ. το άριστον21 πολίτευμα.

Με άλλα λόγια, βλέπετε ότι οι κριτικές οι ίδιες, εκείνες του 5ου αιώνα και οι αντίστοιχες του 4ου δεν αποτελούν ποτέ προειδοποίηση και πρόσκληση για επιφυλακή. Η γραμμή που χαράζει ο Πλάτων μοιάζει λοιπόν σαν ένα σύμβολο ενός ενδεχόμενου κινδύνου, ενός κινδύνου στον οποίο θα μπορούσε να φτάσει αν δεν είναι προσεκτική. Όπως ο Περικλής, στον Θουκυδίδη, προσδιόριζε ένα ιδεώδες πολίτευμα, ο Πλάτων, εδώ, προσδιορίζει το θεωρητικό κίνδυνο μιας ενδεχόμενης εξέλιξης.

Αυτό που θέλω να πω, και επιμένω, είναι ότι δεν έχει χαθεί το παν! Ιδιαί­τερα εμείς, οι οποίοι αγωνιζόμαστε για επιστήμες απειλούμενες από σοβαρούς εξωτερικούς κινδύνους και από μια εξέλιξη δυσάρεστη, δεν πρέπει καθόλου να απελπιζόμαστε. Το παιχνίδι δεν τελειώνει ποτέ, και αν δείξουμε λίγο θάρρος και επιμονή, το παν μπορεί, ανά πάσα στιγμή, να επανορθωθεί. Τα ελληνικά κείμενα μας προειδοποιούν, μας δείχνουν το ιδεώδες, μας δείχνουν την ενδεχόμενη παραμόρφωση και τον κίνδυνο από τον οποίο πρέπει να φυλαχτούμε' αλ­λά παραμένουν μια ενθάρρυνση για να υπερασπίζουμε τις ιδέες μας, και συγ­χρόνως ένα μάθημα γι' αυτούς που θα το ακούσουν. Σε κάθε περίπτωση, ελπίζω να σας έχω αποδείξει ότι η δύναμη τους και η λάμψη τους, η προβολή που κάνουν στις ιδέες, πηγαίνοντας στο ουσιώδες, αντιδρώντας αμέσως με αναλύσεις αυστηρές και υποβλητικές, αξίζουν, ώστε με τη σειρά μας να κάνουμε το κάθε δυνατό για να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τη φωνή τους και να ανοίξουμε αυτό το θαυμάσιο θησαυρό σ' αυτούς που θα τον επισκεφθούν. Σας προσέφερα ένα περίπατο σ' αυτά τα κείμενα και σας ευχαριστώ που με ακολουθήσατε. Συμπερασματικά, θα ήθελα μόνο να σας πω, αλλά από τα βάθη της καρδιάς μου. Καλό κουράγιο! Και σας λέω επίσης ευχαριστώ.