ΠΕΡΙ ΠΛΑΤΩΝΟΣ

Ο κόσμος των Ιδεών, η Πολιτεία και ο Έρως.





Ο Πλάτων γεννήθηκε περίπου στα 428 π.Χ. σε μια αθηναϊκή οικογένεια με πολιτική παράδοση, και πέθανε στα 347 π.Χ. Ο Αριστοτέλης μας πληροφορεί ότι κάποια στιγμή, κατά τη διάρκεια της νεότητάς του, ο Πλάτων ήλθε σε επαφή με τα δόγματα του Κρατύλου, ενός μαθητή του Ηράκλειτου, ο οποίος μαζί με άλλους προσωκρατικούς στοχαστές όπως ο Πυθαγόρας και ο Παρμενίδης έδωσαν στον Πλάτωνα τις βάσεις των μεταφυσικών και επιστημολογικών αναζητήσεων. Καθώς όμως συνάντησε το Σωκράτη προσανατόλισε τις αναζητήσεις του στο φιλοσοφικό ζήτημα της αρετής.
Για πρώτη φορά επισκέφτηκε την Ιταλία σε ηλικία σαράντα ετών. Έπειτα επέστρεψε στην Αθήνα και ίδρυσε την Ακαδημία η οποία βρισκόταν περίπου ένα μίλι έξω από τα τείχη και δανείστηκε το όνομά της από τον αττικό ήρωα Ακάδημο. Η περίφημη αυτή σχολή λειτούργησε σχεδόν για μια χιλιετία, μέχρι να την κλείσει ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός στα 529 μ.Χ.
Κύριο χαρακτηριστικό της φιλοσοφίας του αποτελεί η θεώρηση της γνώσης ως ανάμνησης . Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, η ανθρώπινη ψυχή πριν πέσει στον κόσμο των πραγμάτων έζησε σε έναν ιδανικό κόσμο, τον κόσμο των ιδεών. Εκεί ήταν που γνώρισε την πραγματική ουσία των πραγμάτων. Τα πράγματα που γίνονται αισθητά στον άνθρωπο στη διάσταση του υλικού κόσμου, δεν αποτελούν παρά απομιμήσεις, «σκιές», είδωλα του αληθινού κόσμου των ιδεών. Επομένως ο άνθρωπος δεν ανακαλύπτει, αλλά θυμάται αλήθειες που κάποτε γνώρισε στον κόσμο των ιδεών. Όλοι έχουν μέσα τους τη γνώση και την αλήθεια και αυτό που πρέπει να γίνει είναι να την ανακαλέσουν στη μνήμη τους. Εξάλλου η ετυμολογία της α-λήθειας σημαίνει την άρση της λήθης.
Ο Πλάτων ασχολείται εκτενώς με την Πολιτική Φιλοσοφία, καθορίζοντας και αναλύοντας μια συγκεκριμένη δομή πολιτικής διάρθρωσης ενός κράτους. Η Πολιτεία του Πλάτωνος χωρίζεται σε τάξεις βάσει ικανοτήτων και καταγωγής (πρβ αριστοκρατία) και σε έναν υπέρτερο ηγεμόνα, ο οποίος πρέπει αποκλειστικά να είναι Φιλόσοφος.
Ο Πλάτων αφιερώνει μεγάλο μέρος των συγγραμάτων του στο φιλοσοφικό ζήτημα του Έρωτα με τη διττή του σημασία: αφενός την έλξη μεταξύ δασκάλου και μαθητή (εραστή και ερώμενου), αφετέρου την τάση του ανθρώπου για ανάμνηση, για συνάντηση με τον κόσμο των ιδεών. Επιπρόσθετα, με αφορμή το ζήτημα του έρωτα, πραγματοποιεί ενδελεχή ψυχολογική ανάλυση της ανθρώπινης προσωπικότητας σε μέρη, θεωρίες τις οποίες αναδιατυπώνουν με άλλο τρόπο οι ψυχολόγοι (πρβ Freud) του 20ου αιώνα μΧ.
Ο φιλοσοφικός στοχασμός του Πλάτωνος αποτέλεσε, αποτελεί και θα αποτελεί διαχρονική βάση έρευνας και πολύπλευρης ανάλυσης των εκάστοτε φιλοσόφων και όχι μόνο.







Πλάτωνας (427-347 π. Χ)



● Θεός για τους συνετούς ανθρώπους είναι η συνείδηση, ενώ για τους μη συνετούς η ηδονή.

● Η συζήτηση που γίνεται μέσα στην ψυχή με τον εαυτό της ονομάστηκε διάνοια.

● Το θεμέλιο της σοφίας είναι η υπομονή.

● Όλο το χρυσάφι που βρίσκεται κάτω από τη γη και πάνω σ' αυτή, δεν αξίζει όσο η αρετή.

● Ο δίκαιος άνθρωπος διδάσκει το παιδί του να λέει την αλήθεια σ' όλη τη ζωή του.

● Πρέπει κανείς ν' αφήνει στα παιδιά του σαν κληρονομιά, πολλή ντροπή κι όχι χρυσάφι.

● Από τη δημοκρατία γεννιέται η τυραννία.

● Στην τάξη των Θεών δεν επιτρέπεται να φθάνει κάποιος, εάν δεν έχει φιλοσοφήσει και δεν έχει φύγει από τη ζωή, τελείως αμόλυντος, παρά μόνον ο φίλος της γνώσης.

● Οι φαύλοι άνθρωποι νιώθουν, στις περισσότερες περιπτώσεις χαρά με τις ψεύτικες απολαύσεις, ενώ οι ενάρετοι με τις αληθινές.

● Ακόμα κι οι ληστές κι οι κλέφτες συμπεριφέρονται δίκαια μεταξύ τους, γιατί αλλιώς, δεν μπορούν να κάνουν τίποτε.

● Η υπερβολική ελευθερία φαίνεται πως μεταβάλλεται σε υπερβολική δουλεία.

● Εκείνος που είναι ήρεμος κι ευτυχής από τη φύση του δεν θα νιώσει καθόλου την πίεση της ηλικίας, αλλά γι' αυτόν που έχει την αντίθετη διάθεση και η νεότητα και τα γηρατειά είναι το ίδιο βάρος.

● Αν αφαιρέσει κανείς από την ποίηση τη μελωδία, τον ρυθμό και το μέτρο, αυτό που μένει γίνεται κάτι άλλο ή πεζός λόγος.

● Η αγάπη για το χρήμα σπρώχνει τον άνθρωπο να αφιερώνει όλο τον καιρό του στη συσσώρευση περιούσίας, και να μη διαθέτει ώρα για οτιδήποτε άλλο. Η ψυχή του αφοσιώνεται αποκλειστικά σ' αυτή τη δουλειά και δεν τον απασχολεί καμιά άλλη σκέψη, εκτός από το καθημερινό κέρδος.

● Κανένας μας να μη γίνεται φιλοχρήματος, για χάρη των παιδιών του, για να τα καταστήσει μετά θανάτου πολύ πλούσια.

● Η ψυχή του ανθρώπου είναι αθάνατη κι άφθαρτη.

● Είναι τρία αυτά για τα οποία κάθε άνθρωπος ενδιαφέρεται. Τρίτο και τελευταίο είναι η φροντίδα για το σώμα και πρώτο η φροντίδα για την ψυχή.

● Απ' όλα τα αγαθά, που κατέχει ο άνθρωπος, το πιο ιερό, μετά τον Θεό, το πιο οικείο είναι η ψυχή.

● Η ποίηση: ένα πράγμα ανάλαφρο, ιερό και φτερωτό.

● Η τιμωρία τον σοφών, που αρνιούνται να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση, είναι να ζουν υπό τη διακυβέρνηση χειρότερων ανθρώπων.

● Κάθε επιστήμη που χωρίζεται από την αρετή φαίνεται πανουργία κι όχι σοφία.

● Τα βιβλία είναι αθάνατα παιδιά που θεοποιούν τους πατεράδες τους.

● Η σοφία είναι το πιο καλό απ' όλα τα αποκτήματα, η αμορφωσιά όμως το χειρότερο απ' όλα.

● Τα μάτια του νου αρχίζουν να γίνονται οξυδερκέστερα, όταν η σωματική δύναμη αρχίζει να παρακμάζει.

● Παιδεία είναι η δύναμη που καλλιεργεί την ψυχή.

● Γνώση χωρίς δικαιοσύνη πρέπει να ονομάζεται πανουργία κι όχι εξυπνάδα.

● Δεν υπάρχει αρχή άλλη για τη φιλοσοφία από το θαυμάζειν.

● Στον ακόλαστο οι λύπες ξεπερνούν τις ηδονές στο μέγεθος, στον αριθμό και στην πυκνότητα.

● Εντιμότητα: ειλικρινής χαρακτήρας συνδεδεμένος με σωστό τρόπο σκέψεων.

● Σύνεση; η αρμονία της ψυχής σε θέματα καθοδήγησης και υποταγής.

● Φόβος: ψυχική αναταραχή που προκλήθηκε από την αναμονή του κακού.

● Δεν πρέπει να νοιαζόμαστε τόσο πολύ, για το τι θα πουν για μας οι πολλοί, αλλά τι θα πει όποιος ξέρει καλά για τα δίκαια και τα άδικα, ο ένας δηλαδή και αυτή θα είναι η αλήθεια.

● Αναίδεια: ανεκτικότητα της ψυχής στην ατιμία για χάρη του κέρδους.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ - ΚΡΙΤΩΝ (Ή περί πρακτέου ηθικός)





ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Γιατί έχεις έλθει τέτοια ώρα, Κρίτωνα; Ή δεν είναι πια πολύ πρωί;

ΚΡΙΤΩΝ
Ναι, είναι πολύ πρωί.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Τι ώρα ακριβώς;

ΚΡΙΤΩΝ
Βαθειά χαράματα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Απορώ πως ο δεσμοφύλακας δέχθηκε να σου ανοίξει.

ΚΡΙΤΩΝ
Μου είναι πια γνώριμος, Σωκράτη, επειδή έρχομαι συχνά εδώ. Έπειτα του έδωσα και κάποιο φιλοδώρημα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και ήλθες τώρα μόλις, ή έχεις πολλή ώρα εδώ;

ΚΡΙΤΩΝ
Είναι αρκετή ώρα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και γιατί δεν με ξύπνησες αμέσως, αλλά κάθισες πλάι μου σιωπηλός;

ΚΡΙΤΩΝ
Γιατί ούτε κι εγώ ο ίδιος, Σωκράτη, μα τον Δία, αν ήμουν στην θέση σου, δεν θα ήθελα να αγρυπνώ με τόση στενοχώρια. Κι έπειτα ήμουν γοητευμένος που σε έβλεπα να κοιμάσαι τόσο ήσυχα. Και δεν σε ξύπνησα επίτηδες, για να σου περάσει η ώρα όσον το δυνατόν πιο ευχάριστα. Και πολλές φορές έως τώρα πριν σε όλη σου τη ζωή σε καλοτύχισα για τον χαρακτήρα σου, πολύ περισσότερο όμως σε θαυμάζω σε αυτή σου τη συμφορά, γιατί βλέπω πόσο ήρεμα και ατάραχα την υποφέρεις.
ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Θα ήταν, Κρίτωνα, μια παραφωνία να το πάρω βαριά σε αυτή την ηλικία, γιατί είναι ανάγκη πια να πεθάνω.

ΚΡΙΤΩΝ
Είναι όμως κι άλλοι στην ηλικία σου, Σωκράτη, δυστυχισμένοι, αλλά η ηλικία δεν τους εμποδίζει να μην αγανακτούν για την τύχη που τους προσμένει.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Είναι αλήθεια. Αλλά γιατί τέλος πάντων ήλθες τόσο νωρίς;

ΚΡΙΤΩΝ
Για να σου φέρω μια δυσάρεστη είδηση, Σωκράτη, για σένα όχι, το βλέπω, αλλά δυσάρεστη και θλιβερή για μένα και για όλους τους φίλους σου. Όσο για μένα, νοιώθω πως δεν θα μπορέσω να την υποφέρω.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Τι συμβαίνει; Μήπως ήλθε το πλοίο από την Δήλο, που μόλις φθάσει πρέπει να πεθάνω;

ΚΡΙΤΩΝ
Όχι δεν έφθασε ακόμη. Συλλογίζομαι όμως πως θα φθάσει σήμερα απ’ όσα είπαν κάποιοι που ήλθαν από το Σούνιο και το άφησαν εκεί. Είναι λοιπόν φανερό, από αυτά τα νέα, ότι θα φθάσει σήμερα και αναγκαστικά τότε μέχρι αύριο θα πεθάνεις.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Αλλά, Κρίτωνα, ας είναι καλή η ώρα αυτή. Αν έτσι το θέλουν οι θεοί, ας γίνει έτσι. Δεν πιστεύω όμως να φθάσει σήμερα.

ΚΡΙΤΩΝ
Από πού το συμπεραίνεις αυτό;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Θα σου πω. Αν δεν απατώμαι, πρέπει να θανατωθώ την επομένη του ερχομού του πλοίου.

ΚΡΙΤΩΝ
Έτσι τουλάχιστον λένε οι αρμόδιοι σε αυτά τα ζητήματα.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Δεν νομίζω λοιπόν πως θα φθάσει το πλοίο αυτή την ημέρα που μας ξημερώνει, αλλά αύριο. Και αυτό το συμπεραίνω από ένα όνειρο που είδα αυτή τη νύχτα, λίγο πριν έλθεις. Και ίσως καλά έκανες που δεν με ξύπνησες.

ΚΡΙΤΩΝ
Και ποιο ήταν αυτό το όνειρο;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Μου φάνηκε πως κάποια γυναίκα, χαριτωμένη και όμορφη, ασπροντυμένη, προχωρώντας προς εμένα, με φώναξε με το όνομά μου και μου είπε: Σωκράτη,
“Την τρίτη αυγή, θα φθάσεις στην όμορφη Φθία”.

ΚΡΙΤΩΝ
Τι περίεργο όνειρο, Σωκράτη!

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Όμως ολοφάνερο, όπως νομίζω εγώ, Κρίτωνα!

ΚΡΙΤΩΝ
Και πολύ μάλιστα, όπως φαίνεται. Μα έλα, ευλογημένε μου Σωκράτη, άκουσέ με αυτή τη φορά και σώσου όσο είναι ακόμα καιρός. Γιατί, αν εσύ πεθάνεις, αυτό θα είναι για μένα κάτι παραπάνω από μια συμφορά. Γιατί εκτός του ότι θα χάσω έναν φίλο, που δεν θα τον ξανάβρω ποτέ, ο κόσμος, εκείνοι που δεν μας ξέρουν καλά, θα πουν πως εγώ, αν ήθελα να ξοδεύσω χρήματα, μπορούσα να σε σώσω, αλλά δεν το έκανα. Ω! και τι χειρότερη δυσφήμηση από αυτήν μπορεί να γίνει για μένα, το να νομίζει ο κόσμος, πως λογαριάζω περισσότερο τα χρήματα από τους φίλους; Γιατί ο κόσμος δεν θα πιστέψει ποτέ πως εσύ δεν ήθελες να βγεις από εδώ μέσα, αν και εμείς δείξαμε μεγάλη προθυμία να σε σώσουμε.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Μα τι μας μέλει, καλέ μου Κρίτωνα, για τη γνώμη των πολλών; Οι φρόνιμοι, για τους οποίους αξίζει να ενδιαφερόμαστε, θα πιστέψουν πως όλα έγιναν όπως θα έπρεπε να γίνουν.

ΚΡΙΤΩΝ
Μολαταύτα, το βλέπεις, Σωκράτη, ότι πρέπει να ενδιαφερόμαστε και για τη γνώμη του κόσμου. Η δική σου τωρινή κατάσταση το λέει καθαρά ότι ο κόσμος μπορεί να κάνει όχι τα μικρότερα κακά, αλλά τα μεγαλύτερα σε έναν άνθρωπο που χτυπήθηκε ανάμεσά του με ψεύτικες κατηγορίες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Πόσο πιο καλά θα ήταν, Κρίτωνα, αν ο κόσμος, όπως μπορεί να κάνει το κακό, άλλο τόσο να μπορούσε να κάνει και το καλό. Αλλά δεν μπορεί να κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο. Δηλαδή δεν μπορεί να πράξει ούτε σωστά ούτε λάθος, και ό,τι κάνει το κάνει στην τύχη.

ΚΡΙΤΩΝ
Έτσι είναι. Μα, Σωκράτη, πες μου. Μήπως φοβάσαι για μένα και για τους άλλους φίλους, μήπως αν βγεις από εδώ μέσα οι συκοφάντες μας δημιουργήσουν προβλήματα, διαδίδοντας ότι εμείς σε βοηθήσαμε να δραπετεύσεις, και έτσι αναγκασθούμε ή όλη μας την περιουσία να χάσουμε ή πολλά χρήματα ή και εκτός από αυτά να πάθουμε και κάποιο άλλο κακό; Αν έχεις τέτοιον φόβο, άφησέ τον να πάει στο καλό. Γιατί είναι δίκαιο, προκειμένου να σωθείς, να διατρέξουμε αυτόν τον κίνδυνο και ακόμα μεγαλύτερο, αν χρειαστεί. Μα έλα, άκουσε τα λόγια μου και μη κάνεις διαφορετικά.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και αυτά φοβάμαι, Κρίτωνα, και πολλά άλλα.

ΚΡΙΤΩΝ
Όσο γι’ αυτό δεν πρέπει να έχεις κανέναν φόβο. Γιατί στο κάτω - κάτω δεν ζητούν και μεγάλα πράγματα αυτοί που αναλαμβάνουν να σε βγάλουν από εδώ μέσα. Έπειτα δεν βλέπεις πόσο φτηνά πουλιούνται αυτοί οι συκοφάντες και πως δεν χρειαζόμαστε πολλά χρήματα να τους εξαγοράσουμε; Και συ έχεις στη διάθεσή σου τα δικά μου χρήματα, αρκετά, όπως μου φαίνεται, έπειτα και αν φροντίζεις για μένα ότι δεν θα έπρεπε να ξοδέψω την περιουσία μου, εδώ είναι αυτοί οι φίλοι μας, από τα ξένα, πρόθυμοι να ξοδέψουν από τα δικά τους. Ένας μάλιστα, ο Σιμμίας ο Θηβαίος, γι’ αυτόν ακριβώς τον σκοπό έχει φέρει μαζί του αρκετά χρήματα. Και ο Κέβης και πολλοί άλλοι είναι εδώ, πρόθυμοι, ώστε αυτός ο φόβος να μη σε κρατάει από του να σώσεις τη ζωή σου, μήτε και ο λόγος που έλεγες στο δικαστήριο να σε εμποδίσει, ότι δηλαδή, αν έφευγες από τον τόπο σου, δεν θα ήξερες τι να κάνεις τον εαυτό σου. Γιατί και σε πολλά άλλα μέρη, οπουδήποτε πας, θα σε εκτιμήσουν. Και αν θέλεις να πας στην Θεσσαλία, εκεί έχω φίλους μου που θα σε περιποιηθούν πολύ και θα φροντίσουν για την ασφάλειά σου, ώστε κανείς να μη σε ενοχλήσει.
Κι ακόμη, Σωκράτη, έχω τη γνώμη ότι αυτό που πας να κάνεις δεν είναι ούτε ηθικό, να προδώσεις δηλαδή τον εαυτό σου ενώ μπορείς να σωθείς, και βιάζεσαι να γίνει αυτό ακριβώς που οι εχθροί σου περισσότερο θα βιάζονταν να γίνει, γιατί ήθελαν να σε καταστρέψουν. Και να ήταν μόνο αυτό; Νομίζω πως προδίδεις ακόμη και τα παιδιά σου, γιατί, ενώ μπορείς να τ’ αναθρέψεις και να τα μορφώσεις, τα αφήνεις και φεύγεις, εγκαταλείποντάς τα στην τύχη τους. Γιατί θα συμβεί φυσικά σε αυτά ό,τι ακριβώς συμβαίνει σε όλα τα ορφανά παιδιά.
Άκουσε, ή δεν πρέπει να κάνουμε παιδιά ή μια φορά αφού τα κάναμε πρέπει να ταλαιπωρηθούμε μαζί τους να τα αναθρέψουμε και να τα μορφώσουμε. Τώρα μου φαίνεται πως εσύ διάλεξες το ευκολότερο μέσον. Όχι, εσύ πρέπει να κάνεις ό,τι θα έκανε ένας άνθρωπος έντιμος και γενναίος, ειδικά εσύ, που λες ότι δεν έκανες τίποτε άλλο στη ζωή σου παρά να ασχολείσαι με την αρετή. Γιατί εγώ ντρέπομαι και για σένα και για μας τους φίλους σου, μήπως φανεί πως όλη αυτή η υπόθεση πήρε αυτό το τέλος από κάποια δειλία μας.

Θέλω να πω: Αφήσαμε να πάει η δίκη στο δικαστήριο, και μετά εσύ παρουσιάσθηκες, ενώ μπορούσες να μην παρουσιασθείς, και την αφήσαμε να εξελιχθεί όπως εξελίχθηκε. Και στο τέλος, επειδή δεν κατορθώσαμε να αποφύγουμε αυτή την έκβαση, που είναι και το πιο γελοίο μέρος όλης αυτής της υπόθεσης, να μη φροντίσουμε να σε σώσουμε ούτε συ τουλάχιστον να σώσεις τον εαυτό σου, κάτι που ήταν δυνατόν αρκεί να δρούσαμε κάπως πιο γρήγορα. Πρόσεχε, Σωκράτη, μήπως αυτή η τακτική σου, εκτός από ζημιά, είναι ντροπή και για σένα και για μας. Έλα, πάρε μια απόφαση. Έπρεπε να το είχες αποφασίσει κιόλας, όχι να το αποφασίσεις τώρα! Και η απόφαση είναι μία: Αυτή τη νύχτα πρέπει να έχουν γίνει όλα. Λίγο να αναβάλουμε, όλα τελείωσαν, δεν θα μπορούμε πια να κάνουμε τίποτα. Μα, Σωκράτη, άκουσέ με και μην κάνεις διαφορετικά.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Αγαπητέ μου Κρίτωνα, αυτή η στοργή σου είναι ανεκτίμητη, αν την συνόδευε κάποια δικαιοσύνη. Αν όχι, όμως, όσο μεγαλύτερη είναι τόσο περισσότερο με στενοχωρεί. Ας εξετάσουμε αν αυτό που λες μπορεί να γίνει ή όχι. Γιατί όχι μόνο τώρα, αλλά πάντοτε, τέτοιος είμαι, ώστε να μην υπακούω σε τίποτα άλλο παρά στον λόγο εκείνο, που όταν σκέφτομαι, θα μου φανεί ο καλύτερος. Και τους λόγους που έλεγα άλλοτε (στο παρελθόν), δεν μπορώ τώρα να τους απαρνηθώ, επειδή με βρήκε αυτό το δυστύχημα, γιατί για μένα είναι πάντοτε οι ίδιοι, και το ίδιο τους εκτιμώ σήμερα και τους σέβομαι όπως και παλιότερα. Και αν δεν έχουμε τώρα λόγους πιο ισχυρούς, μάθε καλά πως εγώ ποτέ δεν θα συμφωνήσω σε αυτό που λες, ακόμα και αν αυτός ο παντοδύναμος λαός με φοβερίσει σαν παιδί, με τα τρομερότατα μέσα που έχει στη διάθεσή του, όπως είναι η φυλάκιση, ο θάνατος, η δήμευση της περιουσίας. Πως λοιπόν θα μπορούσαμε να εξετάσουμε πιο σωστά το ζήτημά μας; Αν αρχίσουμε από εκείνο που έλεγες για τις γνώμες και ας εξετάσουμε, αν σωστά ή όχι λέγαμε στο παρελθόν ότι σε άλλες γνώμες πρέπει να δίνουμε προσοχή και σε άλλες όχι. Ή πριν, όταν δεν χρειαζόταν να πεθάνω, ήταν σωστό, ενώ τώρα έγινε φανερό ότι λεγόταν πραγματικά μόνο για παιχνίδι και φλυαρία; Κρίτωνα, εγώ επιθυμώ να εξετάσουμε μαζί αυτούς τους λόγους, που λέγαμε στο παρελθόν, μήπως φανούν τώρα που βρίσκομαι σε αυτή την κατάσταση κάπως αλλοιωμένοι ή παραμένουν οι ίδιοι, και ή να τους απαρνηθούμε ή να υπακούσουμε σε αυτούς. Εκείνοι που δεν πετούν τα λόγια τους στον αέρα, πάντα λένε αυτό, όπως προ ολίγου έλεγα κι εγώ, ότι από τις γνώμες των ανθρώπων σε άλλες πρέπει να δίνουμε σημασία και σε άλλες όχι. Προς θεού, Κρίτωνα, δεν νομίζεις ότι λέχθηκε σωστά αυτό; Εσύ, όσο τουλάχιστον μπορεί να κρίνει άνθρωπος, είσαι έξω από τον κίνδυνο να πεθάνεις αύριο, και δεν σου θολώνει την κρίση σου μια συμφορά σαν την δική μου. Γι’ αυτό σκέψου. Δεν σου φαίνεται σωστό άλλες από τις γνώμες των ανθρώπων να εκτιμούμε κι άλλες όχι; Όχι όλες, αλλά άλλες ναι, άλλες όχι. Τι λες; Δεν είναι σωστό αυτό;

ΚΡΙΤΩΝ
Σωστό.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν πρέπει να εκτιμάμε τις καλές και όχι τις πονηρές;

ΚΡΙΤΩΝ
Ναι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και καλές δεν είναι οι γνώμες των “φρονίμων” και πονηρές οι γνώμες των “αφρόνων”;

ΚΡΙΤΩΝ
Πως θα ήταν διαφορετικά;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Εμπρός λοιπόν, ας εξετάσουμε αν αυτά που λέγαμε ήταν σωστά. Ένας που γυμνάζει το σώμα του τάχα υπολογίζει τον έπαινο και την κατηγορία και την γνώμη κάθε ανθρώπου, όποιος και αν είναι, ή τη γνώμη ενός μόνου, δηλαδή εκείνου που τυχαίνει να είναι γιατρός ή γυμναστής;

ΚΡΙΤΩΝ
Ενός μόνον.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Επομένως αυτός πρέπει να φοβάται τις κατηγορίες και να επιθυμεί τους επαίνους μόνο εκείνου και όχι όλου του κόσμου.

ΚΡΙΤΩΝ
Είναι φανερό αυτό.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Γι’ αυτό ακριβώς πρέπει αυτός να γυμνάζει το σώμα του και να τρώει και να πίνει και να κάνει τέλος πάντων ό,τι φαίνεται καλό σε αυτόν που τον έχει σαν οδηγό, και όχι βέβαια όπως φαίνεται καλό σε όλους τους άλλους.

ΚΡΙΤΩΝ
Έτσι είναι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Πάει καλά. Και αν δεν υπακούσει σε εκείνον μόνο αλλά περιφρονήσει τη γνώμη του και τους επαίνους και εκτιμήσει περισσότερο τις κρίσεις του κόσμου, που δεν καταλαβαίνει τίποτε από αυτά (από γυμναστική), δεν θα πάθει έτσι κάποια βλάβη;

ΚΡΙΤΩΝ
Πως δεν θα πάθει...

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και ποια είναι αυτή η βλάβη; Και ποιο μέρος εκείνου που δεν υπακούει βλάπτει αυτή;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να αδικεί κανείς.

ΚΡΙΤΩΝ
Όχι βέβαια.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Επομένως ούτε αν αδικείται κανείς πρέπει να ανταποδίδει το άδικο, όπως πιστεύει ο πολύς κόσμος, αφού βέβαια δεν πρέπει με κανένα τρόπο να αδικεί κάποιος.

ΚΡΙΤΩΝ
Είναι φανερό.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Τότε λοιπόν τι λες; Πρέπει κάποιος να κάνει κακό στον άλλο ή όχι;

ΚΡΙΤΩΝ
Όχι, βέβαια, δεν πρέπει, Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Και είναι δίκαιο να ανταποδίδει κανείς το κακό, όταν κακοποιείται, όπως πιστεύει ο πολύς κόσμος, ή όχι;

ΚΡΙΤΩΝ
Ασφαλώς όχι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Γιατί το να κάνει κανείς το κακό στους ανθρώπους δεν διαφέρει καθόλου από του να τους αδικεί.

ΚΡΙΤΩΝ
Σωστά μιλάς.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν, δεν πρέπει ο άνθρωπος να κάνει αδικία ούτε να κάνει κακό, οποιοδήποτε και αν είναι το κακό που του κάνουν. Και πρόσεχε τώρα, Κρίτωνα, μήπως δεν μιλάς όπως σκέπτεσαι, γιατί ξέρω καλά πως είναι και θα είναι λίγοι εκείνοι που έχουν την ίδια γνώμη με μας σχετικά με αυτό το ζήτημα. Το σίγουρο είναι ότι όσοι έχουν την ίδια γνώμη για αυτά και όσοι δεν έχουν δεν μπορεί ποτέ να φθάσουν σε συμφωνία, και μάλιστα είναι αναγκαίο, επειδή θα επιμένουν και οι δυο στις αντίθετες απόψεις τους, να περιφρονούνται μεταξύ τους. Γι’ αυτό λοιπόν σκέψου πολύ καλά, αν είσαι σύμφωνος με τη γνώμη μου, και επομένως να αρχίσουμε να σκεπτόμαστε ορμώμενοι από αυτή την ηθική αρχή, παραδεχόμενοι δηλαδή ότι δεν είναι ηθικά σωστό ούτε το να αδικεί κανείς ούτε το να ανταποδίδει το κακό με μια εκδίκηση Ή δεν συμμερίζεσαι τη γνώμη μου και απαρνείσαι αυτή την ηθική αρχή; Όσο για μένα, αυτή τη γνώμη είχα και προηγουμένως και αυτήν έχω ακόμα και τώρα. Εάν εσύ έχεις στο μυαλό σου καμιά άλλη, πες την μου και εξήγησέ μου. Αν όμως μένεις σταθερός στη γνώμη που είχες πρώτα, κάθισε να ακούσεις ό,τι ακολουθεί.

ΚΡΙΤΩΝ
Μένω σταθερός και συμφωνώ μαζί σου. Λέγε λοιπόν.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Πρόσεξε τώρα λίγο περισσότερο. Αν εμείς φύγουμε από εδώ χωρίς τη συγκατάθεση της πόλης, αδικούμε κανένα, και μάλιστα εκείνους που λιγότερο θα έπρεπε να αδικήσουμε, ναι ή όχι; Και μένουμε πιστοί σε εκείνα τα οποία ομολογήσαμε ότι είναι δίκαια, ναι ή όχι;

ΚΡΙΤΩΝ
Δεν μπορώ, Σωκράτη, να απαντήσω σε ό,τι με ρωτάς. Δεν σε καταλαβαίνω.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Μα σκέψου έτσι: Αν τη στιγμή που ξεκινάμε για να δραπετεύσουμε από εδώ - ή όπως αλλιώς ονομάσουμε αυτή την πράξη αν η λέξη “δραπετεύσουμε” δεν σου αρέσει - έλθουν να μας συναντήσουν οι νόμοι της Πολιτείας και αυτή η ίδια η Πολιτεία προσωπικά και παρουσιαζόμενοι μπροστά μας μας ρωτήσουν: “Σωκράτη, πες μας, τι έχεις κατά νου να κάνεις; Δεν σκέπτεσαι ίσως πως με αυτή την φυγή σου καταργείς εμάς και όλη την Πολιτεία; Ή νομίζεις πως είναι δυνατόν να σταθεί ορθή μια Πολιτεία και να μην ανατραπεί, εκεί όπου οι αποφάσεις των δικαστηρίων δεν έχουν κανένα κύρος, αλλά ματαιώνονται και ποδοπατούνται από τους πολίτες ” Τι θα απαντήσουμε εμείς, Κρίτωνα, σε αυτά και σε άλλες παρόμοιες επιπλήξεις; Πολλά βέβαια θα μπορούσε να πει κανείς, και αν μάλιστα είναι ρήτορας, για να δικαιολογηθεί επειδή παραβίασε αυτόν τον νόμο, που απαιτεί οι αποφάσεις να έχουν το αποτέλεσμά τους. Ή θα απαντήσουμε ότι “η Πολιτεία μας αδίκησε και δεν μας έκρινε σύμφωνα με το δίκαιο;” Έτσι θα απαντήσουμε ή όχι;

ΚΡΙΤΩΝ
Έτσι μα το Δία, Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Αλλά ας υποθέσουμε πως οι νόμοι τότε μας λένε: “Σωκράτη, αυτή ήταν η συμφωνία που κάναμε μεταξύ μας ή δεν συμφωνήσαμε να μένεις πιστός στις αποφάσεις που εκδίδουν τα δικαστήρια, οποιεσδήποτε και αν είναι;” Και αν παραξενευόμαστε με αυτά τους τα λόγια, ίσως θα εξακολουθούσαν να μας λένε: “Μην παραξενεύεσαι, Σωκράτη, με αυτό μας το ύφος, αλλά απάντησέ μας, γιατί και συ συνηθίζεις να προχωρείς με ερωτήσεις και απαντήσεις. Λέγε λοιπόν τι παράπονο έχεις εναντίον μας και εναντίον της πόλης ώστε ζητάς έτσι να μας καταστρέψεις; Δεν σου δώσαμε εμείς πρώτοι την ζωή, αφού εξαιτίας μας ο πατέρας σου πήρε γυναίκα τη μητέρα σου, και σ’ έφερε στον κόσμο; Έχεις να κάνεις καμιά κριτική σε εκείνους από εμάς που κανονίζουν τους γάμους πως δεν είναι τάχα καλοί;”
“Δεν έχω τίποτα εναντίον τους” θα έλεγα. “Μη τυχόν έχεις να πεις κάτι εναντίον των νόμων νόμους που κανονίζουν την ανατροφή και την εκπαίδευση σύμφωνα με τους οποίους και συ εκπαιδεύτηκες; Τι; Αυτοί οι νόμοι από εμάς που γι’ αυτό το σκοπό έχουν οριστεί, δεν έκαναν καλά που παράγγελλαν στον πατέρα σου να σε εκπαιδεύσει με μαθήματα μουσικής και γυμναστικής; Καλά έκαναν” θα απαντούσα εγώ.
“Ας είναι. Και αφού γεννήθηκες εξ αιτίας μας και ανατράφηκες και μορφώθηκες, θα μπορούσες να πεις ότι δεν είσαι δικός μας και παιδί μας και δούλος μας κι εσύ και οι πρόγονοί σου; Και αφού το πράγμα έτσι έχει, άραγε νομίζεις πως έχεις ίσα δικαιώματα εσύ με εμάς και φαντάζεσαι πως ό,τι κι αν σου κάνουμε, είναι δίκαιο να μας το ανταποδίδεις με τη σειρά σου; Ή τάχα απέναντι στον πατέρα σου δεν θα είχες ίσα δικαιώματα και απέναντι στον αφέντη σου, αν τύχαινε να έχεις τέτοιον, ώστε εκείνα που θα πάθαινες απ’ αυτούς να τα ανταποδίδεις αντεκδικούμενος αυτούς, ούτε δηλαδή αν σε ύβριζαν να τους υβρίζεις, ούτε αν σε έδερναν να τους δέρνεις, ούτε άλλα παρόμοια πολλά. Ως προς την πατρίδα σου όμως και τους νόμους της, κατά την γνώμη σου, θα είχες βέβαια το δικαίωμα, ώστε, αν εμείς θέλουμε να σε θανατώσουμε, επειδή το κρίνουμε δίκαιο, και συ τότε θα προσπαθούσες, όσον εξαρτάται από σένα να καταστρέψεις και εμάς και την πατρίδα αντεκδικούμενος, και θα ισχυρισθείς ότι, με το να κάνεις αυτά, πράττεις δίκαια, εσύ που αληθινά φροντίζεις για την αρετή; Ή είσαι τόσο σοφός, ώστε σου έχει διαφύγει ότι και από τη μητέρα και από τον πατέρα και από όλους τους άλλους προγόνους το πολυτιμότερο πράγμα είναι η πατρίδα και σεβαστότερο και αγιώτερο και σε ανώτερη θέση, κατά τη γνώμη των θεών και των φρονίμων ανθρώπων, και ότι πρέπει να σεβόμαστε και περισσότερο να υπακούμε και να αγαπάμε την πατρίδα, όταν οργίζεται, παρά τον πατέρα, και, ή να προσπαθούμε να την πείθουμε, ή να εκτελούμε ό,τι κι αν διατάζει. Και ή να υποφέρουμε, αν αυτή το θέλει, χωρίς το παραμικρό παράπονο, και αν θέλει ακόμα να μας δείρει ή να μας ρίξει στην φυλακή, ή να μας στείλει στον πόλεμο για να πληγωθούμε ή να σκοτωθούμε, όλα αυτά πρέπει να τα κάνουμε. Και έτσι είναι το σωστό. Μάλιστα δεν πρέπει να ξεφεύγουμε ούτε να οπισθοχωρούμε ούτε να εγκαταλείπουμε τη θέση μας, αλλά και στον πόλεμο και στα δικαστήρια και όπου αλλού, καθήκον μας είναι να εκτελούμε όσα διατάσσει η Πολιτεία και η πατρίδα, ή, το πολύ, αν εκείνο που διατάζει δεν μας φαίνεται δίκαιο, να της υποδείξουμε και να την πείσουμε ποιο είναι το δίκαιο. Να μεταχειριζόμαστε όμως βία, δεν είναι ασέβεια σε μια μητέρα, σε έναν πατέρα και πολύ περισσότερο στην πατρίδα;” Τι θα απαντήσουμε εμείς σε όλα αυτά, Κρίτων; Θα απαντήσουμε ότι οι νόμοι λένε αλήθεια ή όχι;

ΚΡΙΤΩΝ
Έτσι μου φαίνεται.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Στη συνέχεια, σκέφτομαι, πως οι νόμοι θα μιλούσαν έτσι: “Πρόσεξε τώρα, αν λέμε αλήθεια ότι εσύ δηλαδή εγκληματείς εναντίον μας, εάν κάνεις ό,τι σκοπεύεις να κάνεις. Γιατί αφού σε γεννήσαμε, σε αναθρέψαμε και σε μορφώσαμε και σου δώσαμε μαζί με τους άλλους απ’ όλα τα καλά, απ’ ό,τι μπορούσαμε, σε ειδοποιήσαμε από πριν. Και όπως εσένα, έτσι και κάθε άλλον Αθηναίο που έφθασε στην ηλικία να γίνε πολίτης και έμαθε τα έθιμα της πόλης και εμάς τους νόμους. Σε ειδοποιήσαμε ότι, αν δεν σου αρέσουμε εμείς, σου δίνουμε την άδεια να πάρεις μαζί σου όλα τα πράγματά σου και να πας όπου σου αρέσει. Και κανείς από μας τους νόμους δεν εμποδίζει ή απαγορεύει σε κανένα από σας, τους Αθηναίους, αν είναι δυσαρεστημένος με μας ή την Πολιτεία, να πάει σε κάποια από τις αποικίες μας ή να ξενιτευθεί, σε όποιο τόπο θέλει, μαζί με τα υπάρχοντά του. Ώστε λοιπόν, αν κάποιος από σας μένει εδώ, αφού είδε με ποιο τρόπο εμείς δικάζουμε και πώς διοικούμε την Πολιτεία, τότε θεωρούμε ότι αυτός έμπρακτα έχει αναλάβει υποχρεώσεις απέναντί μας, να εκτελεί ό,τι τον διατάζουμε και επίσης του επιτρέπουμε να κάνει ένα από αυτά τα δύο, ή να μας πείσει με τη λογική ή να υπακούσει στις διαταγές μας, αυτός δεν κάνει ούτε το ένα ούτε το άλλο.
Ε, λοιπόν, Σωκράτη, με αυτές τις κατηγορίες θα ενοχοποιηθείς, αν βέβαια κάνεις αυτά που λογαριάζεις και προ πάντων εσύ περισσότερο από κάθε άλλο Αθηναίο ”.
Και αν εγώ έλεγα γιατί αυτό; Ίσως θα μου επιτίθονταν δίκαια και θα μου έλεγαν ότι εγώ, περισσότερο από κάθε άλλο Αθηναίο, ανέλαβα αυτή την υποχρέωση.
“Έχουμε μεγάλες αποδείξεις” θα έλεγαν, “Σωκράτη, ότι σου αρέσαμε και εμείς και η πόλη. Γιατί δεν θα έμενες κλεισμένος περισσότερο από κάθε άλλον Αθηναίο σε αυτή την πόλη, εάν αυτή δεν σου άρεσε εξαιρετικά. Πραγματικά, δεν βγήκες ποτέ από την πόλη για να δεις τους αγώνες, εκτός από μια φορά στον Ισθμό, ούτε σε κανένα άλλο μέρος πήγες, εκτός αν πήγες κάπου για να πολεμήσεις, ούτε και έκανες ποτέ σου κανένα ταξίδι, όπως άλλοι άνθρωποι, ούτε επιθύμησες να γνωρίσεις άλλες πόλεις και άλλους νόμους, γιατί εμείς και η πόλη σε ικανοποιούσαμε. Τόσο πολύ μας αγαπούσες! Και έδωσες υπόσχεση να ζεις σαν πολίτης κάτω από την εξουσία μας. Και μετά εδώ έκανες παιδιά, πράγμα που πάλι δείχνει ότι σου άρεσε η πόλη. Και στη δίκη ακόμα ήταν δικαίωμά σου να ορίσεις σαν ποινή την εξορία, και αυτό ακριβώς που τώρα σκοπεύεις να κάνεις χωρίς το θέλημα της πόλης, μπορούσες να το κάνεις τότε με τη συγκατάθεσή της. Εσύ όμως εκείνη την ημέρα καμάρωνες προσποιούμενος ότι δεν αγανακτούσες, αν θα παρίστατο ανάγκη να πεθάνεις, και προτιμούσες, όπως έλεγες, τον θάνατο από την εξορία. Και τώρα δεν ντρέπεσαι ούτε για εκείνους τους λόγους, ούτε σε νοιάζει για μας τους νόμους αφού κάνεις απόπειρα να μας καταργήσεις. Και θέλεις να κάνεις τα ίδια ακριβώς τα οποία θα έκανε κάποιος ανάξιος δούλος, να δραπετεύσεις δηλαδή παρά τις συνθήκες και τις υποσχέσεις που ανέλαβες για να ζεις σαν πολίτης. Απάντησε λοιπόν, πες μας πρώτα, αν δεν είναι αλήθεια, όπως εμείς το διαβεβαιώνουμε, ότι εσύ είσαι υποχρεωμένος να ζεις σαν πολίτης σύμφωνα με τις διαταγές μας, με έργα και όχι μόνο με λόγια. Είναι αλήθεια;”.
Τι θα απαντήσουμε σε αυτά, Κρίτωνα; Μπορούμε να μη συμφωνήσουμε;

ΚΡΙΤΩΝ
Αναγκαστικά, Σωκράτη.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
“Τι άλλο λοιπόν, κάνεις”, θα έλεγαν, “παρά να παραβαίνεις τις συνθήκες και τις συμφωνίες που έκλεισες μαζί μας. Και δεν τα παραδέχθηκες με τη βία αυτά ούτε εξαπατήθηκες ούτε αναγκάσθηκες να αποφασίσεις βιαστικά, γιατί είχες καιρό στα εβδομήντα σου χρόνια να σκεφτείς. Και στο διάστημα αυτό μπορούσες να φύγεις, αν δεν σου αρέσαμε εμείς και αν οι μεταξύ μας συμφωνίες δεν σου φαίνονταν δίκαιες. Απεναντίας εσύ δεν προτίμησες ούτε την Σπάρτη ούτε την Κρήτη, για τις οποίες ως γνωστόν κάθε φορά που συζητείς λές ότι ευνομούνται, ούτε καμία άλλη από τις ελληνικές πόλεις ούτε από τις βαρβαρικές. Μάλιστα ποτέ στη ζωή σου δεν έφυγες από εδώ, λιγότερο ακόμα και από τους κουτσούς και τους τυφλούς και τους άλλους ανάπηρους, σαν να μην διέφερες καθόλου από αυτούς. Τόσο πολύ, πιο πολύ από ό,τι στους άλλους Αθηναίους, σου άρεσε αυτή η πόλη και οι εμείς οι νόμοι. Γιατί σε ποιον μπορεί να αρέσει μια πόλη χωρίς νόμους; Και τώρα δεν θα μείνεις πιστός σε όσα έχεις υποσχεθεί; Ναι (θα μείνεις πιστός), αν μας ακούσεις, Σωκράτη, και δεν θα γίνεις περίγελος φεύγοντας από την πατρίδα σου.
Σκέψου τώρα και τα επακόλουθα: Εάν αθετήσεις τις υποχρεώσεις σου αυτές και υποπέσεις σε ένα τέτοιο σφάλμα, τι καλό θα κάνεις στον εαυτό σου και στους φίλους σου; Ότι θα διατρέξουν τον κίνδυνο να εξορισθούν και να στερηθούν την πατρίδα τους ή να χάσουν την περιουσία τους, είναι σχεδόν βέβαιο. Όσο για σένα, αν καταφύγεις σε καμία από τις πόλεις που είναι πολύ κοντά, όπως στην Θήβα ή στα Μέγαρα, επειδή και οι δύο αυτές πόλεις ευνομούνται, θα πας εκεί, Σωκράτη, σαν ένας εχθρός της Πολιτείας τους. Και όσοι αγαπούν τις πόλεις τους θα σε στραβοκοιτάζουν, γιατί θα σε θεωρούν διαφθορέα των νόμων, και έτσι θα επιβεβαιώσεις στους δικαστές την γνώμη τους ότι ορθά έκριναν την δίκη σου, γιατί άνθρωπος που είναι διαφθορέας των νόμων μπορεί κάλλιστα να νομισθεί διαφθορέας της νεολαίας και του αμαθούς όχλου. Τι θα κάνεις λοιπόν; Θα αποφύγεις τις ευνομούμενες πόλεις και τους πολιτισμένους ανθρώπους; Και αν το κάνεις αυτό, θα αξίζει τον κόπο να ζεις; Ή θα τους πλησιάσεις και αδιάντροπα θα συζητάς μαζί τους; Τι θα κάνεις Σωκράτη; Μήπως αυτά που έλεγες εδώ, πως η αρετή και η δικαιοσύνη και η νομιμότητα είναι τα πιο ανεκτίμητα πράγματα στους ανθρώπους; Και δεν νομίζεις ότι η πράξη σου αυτή θα είναι μια αδιαντροπιά; Ποιος θα αμφέβαλε γι’ αυτό;

Οπότε εσύ θα σηκωθείς και θα φύγεις από αυτούς τους τόπους, θα πας στην Θεσσαλία, στους φίλους του Κρίτωνα, γιατί εκεί, ως γνωστόν, επικρατεί μεγάλη αταξία και ανηθικότητα και εκεί ευχαρίστως ίσως να σε άκουαν να τους διηγείσαι με ποιο γελοίο τρόπο δραπέτευσες, κουκουλωμένος με κάποιο μανδύα ή σκεπασμένος με κάποια κάπα ή με άλλον τρόπο μεταμφιεσμένος, κατά τη συνήθεια των δούλων που δραπετεύουν, και αφού ακόμα θα άλλαζες τη μορφή σου. Και νομίζεις πως κανείς δεν θα βρεθεί να σου πει ότι εσύ, γέρος άνθρωπος, ενώ ακόμα σου απομένει λίγη ζωή, τόλμησες να δείξεις τόση αφοσίωση στη ζωή σου, ώστε να ποδοπατήσεις τους πιο σημαντικούς νόμους,; Ίσως, να μην στο πουν, αν εσύ δεν πειράξεις κανέναν. Μα, αν όχι, Σωκράτη, ω πόσα πολλά και ανάξιά σου έχεις να ακούσεις! Θα ζεις λοιπόν κολακεύοντας όλους τους ανθρώπους και θα φέρεσαι δουλικά σε όλους; Και πως θα τα περνάς στην Θεσσαλία; Διασκεδάζοντας στα τραπέζια του ενός και του άλλου, σαν να πήγαινες εκεί επίτηδες για να φας και να πιείς; Κι εκείνοι οι περίφημοι λόγοι μας περί δικαιοσύνης και της άλλης αρετής τι θα γίνουν; Ω, ναι, θέλεις να ζήσεις για τα παιδιά σου, να τα αναθρέψεις και να τα μορφώσεις! Λοιπόν τι σκέφτεσαι; Λογαριάζεις να τα πάρεις στην Θεσσαλία να τα αναθρέψεις και να τα μορφώσεις, αφού τα κάνεις ξένους, για να απολαύσουν στο τέλος και αυτό το καλό; Ή όχι, και θα τα αφήσεις εδώ να ανατραφούν; Αλλά νομίζεις ότι αν ζεις εσύ, αν και θα είσαι μακριά τους, αυτά θα ανατραφούν και θα μορφωθούν καλύτερα; Θα πεις ότι οι φίλοι σου θα αναλάβουν την φροντίδα γι’ αυτά. Ωραία! Αν φύγεις για τη Θεσσαλία θα φροντίσουν, και αν φύγεις για τον Άδη δεν θα φροντίσουν; Αν πρόκειται βέβαια να ελπίζεις κανένα καλό από εκείνους που σου λένε ότι είναι φίλοι, έχε τους εμπιστοσύνη!



Λοιπόν, Σωκράτη, άκουσε εμάς που σε αναθρέψαμε. Τα παιδιά, τη ζωή, και κάθε άλλο αγαπητό που υπάρχει στον κόσμο, να μην λογαριάσεις εμπρός στο δίκαιο, για να μπορείς όταν πας στον Άδη να απολογηθείς με όλα αυτά στους εκεί Άρχοντες. Γιατί εδώ - στη γη - είναι φανερό και σε σένα και στους δικούς σου ότι αυτό που σκοπεύεις να κάνεις δεν είναι ούτε καλό ούτε δίκαιο, ούτε ευλαβικό. Ούτε εκεί κάτω (στον Άδη) όταν θα φθάσεις θα σου είναι ωφέλιμο. Γι’ αυτό τώρα θα φύγεις απ’ αυτόν τον κόσμο, εάν αποφασίσεις να φύγεις, αδικημένος όχι από εμάς, τους νόμους, αλλά από τους ανθρώπους. Ενώ αν δραπετεύσεις από εδώ απαντώντας με τόσο αισχρό τρόπο στην αδικία με την αδικία και στο κακό με το κακό, αθετώντας τις συμφωνίες και τις υποσχέσεις που μόνος σου έκλεισες μαζί μας, και βλάπτοντας εκείνους που λιγότερο θα έπρεπε να βλάψεις, δηλαδή τον ίδιο τον εαυτό σου και τους φίλους σου και την πατρίδα σου και εμάς, τότε και εμείς θα είμαστε οργισμένοι εναντίον σου, εφόσον ζεις, και εκεί κάτω, στον Άδη, οι αδελφοί μας οι νόμοι, δεν θα σου κάνουν καλή υποδοχή, επειδή θα γνωρίζουν ότι επιχείρησες και εμάς εδώ να καταστρέψεις, όσο ήταν αυτό δυνατόν από τη μεριά σου. Πρόσεξε λοιπόν να μην πλανηθείς από τα λόγια του Κρίτωνα και κάνεις ό,τι σου λέει αυτός, αντί να κάνεις ό,τι σου λέμε εμείς”.



Όλα αυτά, αγαπητέ μου φίλε Κρίτωνα, να ξέρεις καλά ότι εγώ νομίζω πως τα ακούω να λέγονται απαράλλακτα, όπως οι κορυβαντιώντες νομίζουν πως ακούν τον ήχο των αυλών. Και βουίζει στ’ αυτιά μου αυτός ο ίδιος ήχος των λόγων, τόσο πολύ, ώστε με κάνει να μένω κουφός σε κάθε άλλο ήχο. Λοιπόν, Κρίτωνα, ξέρεις τώρα εσύ πως σκέφτομαι. Αν σε αυτά έχεις αντιρρήσεις, μάταιος ο κόπος σου. Εάν νομίζεις όμως πως θα κατορθώσεις κάτι παραπάνω, πες μου τη σκέψη σου.




ΚΡΙΤΩΝ
Σωκράτη μου, δεν έχω να πω τίποτα παραπάνω.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Άσε τα λοιπόν, Κρίτωνα, και ας πράξουμε έτσι, αφού προς αυτόν τον δρόμο μας οδηγεί ο Θεός.

ΠΛΑΤΩΝΑΣ - ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ(Ή Επιτάφιος - Ηθικός)



ΠΡΟΣΩΠΑ= ΣΩΚΡΑΤΗΣ-ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ






ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ο Μενέξενος! Από πού έρχεσαι; Από την αγορά;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Από την αγορά, Σωκράτη, και βασικά από το βουλευτήριο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Τι σχέση έχεις εσύ, προ πάντων εσύ, με το βουλευτήριο; Ή προφανώς νομίζεις ότι έφθασες στο τέλος της εκπαίδευσης και της φιλοσοφικής μελέτης και θεωρώντας τον εαυτό σου αρκετά έτοιμο, σκέπτεσαι πια να στραφείς προς τα σοβαρότερα πράγματα; Θαυμαστέ άνθρωπε, επιχειρείς με την τόση σου νεότητα να κυβερνήσεις εμάς τους μεγαλύτερους, για να μην παύσει το σπίτι σας να αναδεικνύει πάντα ένας άρχοντά μας;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Βέβαια, Σωκράτη, αν μου επιτρέπεις και αν με συμβουλεύεις να λάβω κάποια αρχή, θα το επιδιώξω πρόθυμα. Αλλιώς δεν θα το κάνω. Η τωρινή μου όμως επίσκεψη στο βουλευτήριο έγινε, γιατί πληροφορήθηκα, ότι η βουλή πρόκειται να εκλέξει τον ρήτορα που θα εκφωνήσει τον επιτάφιο λόγο. Ξέρεις βέβαια, ότι πρόκειται να κάνουν ταφές.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ασφαλώς το ξέρω. Αλλά ποιον εξέλεξαν;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Κανέναν. Το ανέβαλαν γι’ αύριο. Νομίζω όμως, ότι θα εκλεγεί ο Αρχίνος ή ο Δίων.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν, Μενέξενε, φαίνεται, ότι από πολλές απόψεις είναι ωραίο πράγμα να πεθαίνει κανείς στον πόλεμο. Ενταφιάζεται με τιμή και μεγαλοπρέπεια, έστω και αν πεθάνει φτωχός, και εγκωμιάζεται ανεξάρτητα πάλι από το αν μπορεί να είναι φτωχός. Και τιποτένιος αν είναι, επαινείται από σοφούς άνδρες, οι οποίοι δεν κάνουν πρόχειρο εγκώμιο, αλλά έχουν από πολύ χρόνο προετοιμάσει τους λόγους τους και τόσο θαυμάσια επαινούν, ώστε μαγεύουν τις ψυχές μας, όταν περιγράφουν με ένα υπέροχο λεκτικό στολισμό όσες αρετές έχει και όσες δεν έχει ο καθένας. Και την πόλη εγκωμιάζουν με όλους τους τρόπους και τους πεσόντες στον πόλεμο και όλους τους προγόνους μας τους πριν, ακόμη και εμάς, όσους βρισκόμαστε στη ζωή, μας επαινούν. Σε εμένα προσωπικά, Μενέξενε, οι έπαινοι των ανθρώπων αυτών προκαλούν διάθεση μεγάλης γενναιοψυχίας και κάθε φορά μένω ακίνητος στο άκουσμα και τη μαγεία των λόγων με την εντύπωση, ότι αμέσως εκείνη τη στιγμή έχω γίνει ψηλότερος, ευγενέστερος και ωραιότερος. Και έρχονται πάντοτε μαζί μου ξένοι, πράγμα συνηθισμένο για μένα, και ακούν και αυτοί, απέναντι των οποίων εγώ αμέσως παίρνω αγερωχότερο ύφος. Γιατί κι εκείνοι ανάλογα επηρεάζονται στην εκτίμησή τους προς εμένα και προς την πόλη. Την βρίσκουν δηλαδή θαυμαστότερη από ό,τι την νόμιζαν πριν, γιατί πείθονται από τον ρήτορα για το μεγαλείο της. Και αυτή η έπαρσή μου διαρκεί περισσότερο από 3 ημέρες. Τόσο έντονα εισδύει στην ακοή μου ο λόγος και η απαγγελία από το στόμα του ομιλητού, ώστε μόλις την τέταρτη ή την πέμπτη ημέρα αναγνωρίζω τον εαυτό μου και αντιλαμβάνομαι σε ποιο μέρος της γης βρίσκομαι, ενώ μέχρι τότε έχω σχεδόν την αίσθηση ότι κατοικώ στα νησιά των μακάρων. Τόσο δεινούς ρήτορες έχουμε εμείς.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Εσύ Σωκράτη, πάντα ειρωνεύεσαι τους ρήτορες. Εν τούτοις, όποιος εκλεγεί τώρα θα βρεθεί, νομίζω, σε δύσκολη θέση. Γιατί η απόφαση έχει ληφθεί ξαφνικά, ώστε θα αναγκασθεί ο ρήτορας να μιλήσει κάπως αυτοσχέδια.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Από πού το συμπεραίνεις αυτό, αγαπητέ μου; Έχει ο καθένας τους έτοιμους λόγους, και εξάλλου δεν είναι δύσκολο να αυτοσχεδιάζει κανείς τέτοια θέματα μάλιστα. Βέβαια, αν έπρεπε ο ρήτορας να επαινέσει Αθηναίους σε ακροατήριο Πελοποννησίων ή Πελοποννήσιους σε Αθηναίων, θα χρειαζόταν να είναι ικανός ρήτορας, για να πείσει και για να πετύχει. Όταν όμως μιλάει κανείς έχοντας ακροατές αυτούς ακριβώς τους οποίους και εγκωμιάζει, δεν είναι καθόλου δύσκολο να κάνει εντύπωση καλού ρήτορα.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Δεν το νομίζεις αυτό δύσκολο, Σωκράτη;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Όχι μα το Δία.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Ώστε για τον εαυτό σου φαντάζεσαι ότι θα μπορούσες να μιλήσεις, αν χρειαζόταν και αν σε εξέλεγε η βουλή;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ασφαλώς, Μενέξενε. Προκειμένου μάλιστα για μένα, δεν είναι καθόλου περίεργο ότι μπορώ να εκφωνήσω λόγο, αφού συμβαίνει να έχω για δάσκαλό μου μια γυναίκα όχι απλά διακεκριμένη στην ρητορική, αλλά ακριβώς εκείνη, η οποία ανέδειξε και άλλους πολλούς και καλούς ρήτορες και μάλιστα έναν, ο οποίος είναι ο εξοχώτερος στην Ελλάδα, τον Περικλή του Ξανθίππου.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Ποια είναι αυτή; Ή προφανώς εννοείς την Ασπασία;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Γι’ αυτήν πράγματι μιλάω, και για τον Κόννον του Μητροβίου βέβαια. Γιατί αυτοί είναι οι δυο δάσκαλοί μου, ο ένας της μουσικής, η άλλη της ρητορικής. Λοιπόν δεν είναι καθόλου παράξενο ένας άνδρας που μορφώνεται έτσι, να είναι πολύ καλός στο να μιλάει. Αλλά και όποιος εκπαιδεύτηκε με κατώτερη μόρφωση από μένα, αν διδάχθηκε μουσική από τον Λάμπρον και ρητορική από τον Αντιφώντα τον Ραμνούσιο, και αυτός θα μπορούσε να έχει πετύχει σαν ρήτορας, εφ’ όσον επαινεί Αθηναίους μεταξύ Αθηναίων.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Και τι θα είχες να πεις εσύ, αν χρειαζόταν να μιλήσεις;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Μόνος μου από τον εαυτό μου ίσως τίποτα, αλλά μόλις χθες άκουγα την Ασπασία, ενώ τελείωνε έναν επιτάφιο λόγο, ακριβώς με τέτοιο περιεχόμενο. Γιατί άκουσε αυτά που λες εσύ, ότι δηλαδή επρόκειτο να εκλέξουν οι Αθηναίοι τον ομιλητή. Έπειτα άρχισε να μου αναπτύσσει το θέμα, και άλλα μεν τα έλεγε αυτοσχέδια, τι δηλαδή θα έπρεπε να πει ο ρήτορας, άλλα όμως τα είχε επινοήσει άλλη φορά, νομίζω, όταν συνέθετε τον επιτάφιο που εκφώνησε ο Περικλής και προσπαθούσε να συγκολλήσει μερικά κομμάτια από εκείνο τον λόγο.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Ώστε θα μπορούσες τώρα να θυμηθείς αυτά που έλεγε η Ασπασία;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ναι. Αλλιώς είναι ανάξιος μαθητής. Αυτή βέβαια προσπαθούσε να μου μάθει απ’ έξω τον λόγο και παρά λίγο να τις φάω γιατί ξεχνούσα τη συνέχεια.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Λοιπόν να μου τον πεις εξάπαντος.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Φοβάμαι μήπως θυμώσει η δασκάλα μου, αν πω σε άλλον τον λόγο της.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Να μη φοβάσαι καθόλου, Σωκράτη, αλλά να τον πεις σε μένα και θα με ευχαριστήσεις πολύ, είτε της Ασπασίας λόγο θέλεις να πεις είτε οποιουδήποτε. Φθάνει μόνο να μου τον πεις.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Αλλά ίσως θα με περιγελάσεις, αν φανώ, ότι γέρος άνθρωπος καταγίνομαι ακόμα με αστειότητες.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Καθόλου, Σωκράτη. Πες μου τέλος πάντων είτε σοβαρά είτε αστεία.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Όμως πρέπει βέβαια να εκτελώ τις επιθυμίες σου, ώστε αν μου ζητούσες να βγάλω το ιμάτιό μου και να χορέψω, θα το έκανα παρά λίγο και αυτό, εφόσον είμαστε μόνοι οι δυο μας. Λοιπόν άκου. Αυτή άρχισε, νομίζω, τον λόγο της αμέσως από τους νεκρούς και μιλούσε έτσι:
Οι προκείμενοι νεκροί με έργα τιμήθηκαν, όπως τους άξιζε, και μετά τις τιμές αυτές πηγαίνουν τον μοιραίο δρόμο, αφού κηδεύτηκαν με την πάνδημο συμμετοχή της πόλης και με το συγγενικό πένθος των δικών τους. Αλλά ο νόμος προστάζει, και υποχρεώσή μας εξάλλου είναι, να αποδώσουμε στους άνδρες δια λόγου όση ακόμη τιμή οφείλεται σε αυτούς. Γιατί με την εκφώνηση ενός ωραίου λόγου οι επιτελέσαντες ένδοξα έργα παραμένουν στην μνήμη και εξαίρονται στην ψυχή των ακροατών. Κατ’ ανάγκη λοιπόν ο λόγος θα έχει τέτοιο περιεχόμενο περίπου: Θα εγκωμιάσει ικανοποιητικά τους νεκρούς και θα παραινέσει με ευμένεια τους ζώντες, συνιστώντας στα παιδιά και τους αδελφούς αυτών των ανδρών να γίνουν μιμητές της αρετής τους και παρηγορώντας τους πατέρες τους, τις μητέρες τους και όσους ζουν ακόμα από τους μακρινότερους συγγενείς τους. Με ποιον λόγο λοιπόν θα ανταποκριθώ σε αυτόν τον σκοπό; Με άλλες λέξεις, από πού είναι σωστό να αρχίσω τον έπαινο των γενναίων ανδρών, οι οποίοι και όσο ζούσαν ευχαριστούσαν τους δικούς τους με την αρετή τους και με τον θάνατό τους αντάλλαξαν την σωτηρία των ζωντανών;
Νομίζω ότι πρέπει να τους εγκωμιάσω σύμφωνα με τη φυσική ανάπτυξη της αρετής τους. Υπήρξαν γενναίοι, γιατί γεννήθηκαν από γενναίους. Ας εγκωμιάσω πρώτα λοιπόν την καταγωγή τους, δεύτερον την τροφή και εκπαίδευσή τους και έπειτα ας επιδείξω πόσο ωραία και αντάξια προς αυτά ανδραγαθήματα πραγματοποίησαν.
Η ευγενική καταγωγή των ανδρών αυτών έχει τη ρίζα της στη γέννηση των προγόνων τους, οι οποίοι δεν ήταν μετανάστες. Η γέννηση αυτή απέδειξε και για τους απογόνους τους αυτούς, ότι δεν έμεναν στη χώρα σαν μέτοικοι - πράγμα, το οποίο θα συνέβαινε, αν οι πρόγονοί τους είχαν έλθει από αλλού - αλλά σαν αυτόχθονες, ότι κατοικούσαν και ζούσαν σε πατρίδα πραγματική και τρέφονταν όχι από μητριά, όπως άλλοι, αλλά από μητέρα, από τη χώρα στην οποία κατοικούσαν, και ότι τώρα νεκροί αναπαύονται σε δικούς τους τόπους της μητέρας γης που τους γέννησε και τους έθρεψε και τους έδωσε τη ζωή. Είναι λοιπόν δικαιότατο να τιμήσουμε πρώτα τη μητέρα αυτή. Γιατί έτσι συμβαίνει να εξαίρεται συγχρόνως και η ευγενική καταγωγή των ανδρών αυτών.
Και αξίζει να επαινείται αυτή η χώρα όχι μόνο από εμάς, αλλά και από όλο τον κόσμο και για τα άλλα της πολλά καλά, αλλά, πρώτα και σπουδαιότερα, γιατί τυχαίνει να είναι αγαπητή στους θεούς. Βεβαιώνει αυτόν τον λόγο μου ο καυγάς και η απόφαση των θεών, οι οποίοι φιλονίκησαν γι’ αυτήν. Και μια πόλη, την οποία οι θεοί επαίνεσαν, πως δεν είναι δίκαιο να επαινείται από όλη την ανθρωπότητα; Δεύτερος έπαινος αυτής μπορεί να είναι το γεγονός, ότι στο απώτατο παρελθόν, όταν ολόκληρη η γη ανέδιδε και παρήγε παντός είδους ζώα και θηρία και βοσκήματα, η δική μας χώρα στην εποχή αυτή απεδείχθη ότι δεν γέννησε και δεν καταπατήθηκε από άγρια θηρία, αλλά εξέλεξε από τα ζώα και γέννησε τον άνθρωπο, το πλάσμα δηλαδή, που υπερέχει από τα άλλα στη σύνεση και μόνο αυτό πιστεύει στη δικαιοσύνη και στους θεούς. Μεγάλη δε απόδειξη αυτού του λόγου, ότι δηλαδή η γη αυτή γέννησε τους προγόνους και αυτών και τους δικούς μας, είναι το εξής: κάθε ζώο, όταν γεννήσει, έχει και την κατάλληλη τροφή για το γέννημά του. Και από αυτό φανερώνεται αν μια γυναίκα πράγματι γέννησε, ή αν πήρε ξένο παιδί, αν δηλαδή δεν έχει πηγή τροφής για το βρέφος της. Αυτό ακριβώς παρουσιάζει και η δική μας γη και μητέρα μας ως πειστική απόδειξη, ότι γέννησε ανθρώπους. Γιατί μόνη και πρώτη αυτή εκείνα τα χρόνια, παρήγαγε, σαν τροφή κατάλληλη για τον άνθρωπο, τον καρπό του σιταριού και του κριθαριού, με τον οποίο ωραιότατα και υγιεινότατα τρέφεται το ανθρώπινο γένος, βεβαιώνοντας έτσι ότι πράγματι αυτή γέννησε αυτό το ζώο. Και περισσότερο ισχύουν οι αποδείξεις αυτές για τη γη παρά για μια γυναίκα.


Γιατί στην κυοφορία και τη γέννηση δεν έχει μιμηθεί η γη τη γυναίκα, αλλά η γυναίκα τη γη. Αυτό δεν τον καρπό δεν τον κράτησε ζηλότυπα, αλλά τον μοίρασε και στους άλλους. Κατόπιν δε βλάστησε για τα παιδιά της το δέντρο που δίνει το λάδι, το καταπραϋντικό των πόνων. Αφού δε έθρεψε και μεγάλωσε τα παιδιά της μέχρι την ήβη, προσκάλεσε σαν άρχοντες και δασκάλους αυτούς τους ίδιους τους θεούς. Αυτών τα ονόματα είναι περιττό να τα αναφέρω στην προκείμενη περίσταση. Τα ξέρουμε τα ονόματα των θεών, οι οποίοι οργάνωσαν τη ζωή μας, αφού σε μας πρώτους μετάδωσαν τις τέχνες για τις καθημερινές μας ανάγκες και μας δίδαξαν την κτήση και την χρήση των όπλων για την άμυνα της χώρας.
Αφού λοιπόν γεννήθηκαν και εκπαιδεύθηκαν με τον τρόπο αυτό οι πρόγονοι των νεκρών αυτών, κατοικούσαν στη χώρα ζώντας σύμφωνα με το πολίτευμα το οποίο θέσπισαν και για το οποίο είναι σωστό με λίγες λέξεις να μιλήσω. Γιατί το πολίτευμα παιδαγωγεί τους ανθρώπους: το καλό τους καλούς, το δε αντίθετο τους κακούς. Ώστε είναι ανάγκη να κάνω φανερό, ότι οι προγενέστεροί μας έζησαν με καλό πολίτευμα και αποτέλεσμα αυτού ακριβώς είναι η αρετή και εκείνων και των συγχρόνων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και οι προκείμενοι νεκροί . Πράγματι το πολίτευμα ήταν το ίδιο και τότε όπως και τώρα, δηλαδή αριστοκρατία. Με αυτή τη μορφή του πολιτεύματος και τώρα πολιτευόμαστε και σχεδόν πάντοτε μετά από εκείνη την εποχή. Το ονομάζουν άλλος δημοκρατία, άλλος με άλλο όνομα, όπως του αρέσει καλύτερα. Αλλά ουσιαστικά είναι αριστοκρατία που περιορίζεται από τις ορθές γνωματεύσεις του λαού. Άρχοντες βέβαια έχουμε πάντοτε. Αυτοί παίρνουν την εξουσία, άλλοτε κληρονομικά άλλοτε κατ’ εκλογή. Επειδή όμως ο λαός κρατάει ως επί το πλείστον την πολιτική εξουσία, αυτός δίνει τα αξιώματα και τις κυβερνητικές θέσεις σε αυτούς που κάθε φορά κρίθηκαν άριστοι. Ούτε η σωματική ασθένεια, ούτε η φτώχεια, ούτε η αφάνεια των πατέρων γίνεται αιτία να αποκλεισθεί κανείς από τα κοινά. Ούτε με τα αντίθετα πλεονεκτήματα ανοίγεται σε κανέναν ο δρόμος προς τις τιμές, όπως συμβαίνει σε άλλες πόλεις. Εδώ ένας είναι ο όρος: κυβερνά και καταλαμβάνει αξιώματα εκείνος που κρίθηκε σοφός ή αγαθός. Το δε πολίτευμα αυτό το δημιούργησε σε μας η ισότιμη γέννηση. Γιατί οι μεν άλλες πόλεις κατοικήθηκαν από κάθε είδους και διαφόρων τάξεων ανθρώπους, ώστε τα πολιτεύματά τους είναι ανώμαλα, ή τυραννικά ή ολιγαρχικά. Έτσι στην μεταξύ τους συμβίωση μερικοί θεωρούν τους άλλους σαν κυρίαρχους και αυτοί εκείνους σαν δούλους. Ενώ εμείς και οι δικοί μας, γεννημένοι αδέλφια όλοι από μια μητέρα, κρίνουμε ανάξιο να είμαστε κυρίαρχοι και δούλοι ο ένας του άλλου. Απεναντίας, η φυσική μας ισογονία μας οδηγεί να ζητάμε και πολιτική κατά νόμο ισότητα και να μην παραδεχόμαστε στην κοινωνία μας άρχοντες με άλλα προσόντα εκτός από την κατοχή της αρετής και της φρόνησης.

Αφού λοιπόν εκπαιδεύθηκαν με κάθε ελευθερία οι πατέρες αυτών και ημών, και αυτοί οι ίδιοι μετά, συντελούσης και της έμφυτης ευγένειας, παρουσίασαν σε όλο τον κόσμο πολλά και λαμπρά έργα και σαν άνθρωποι και σαν κράτος, πιστεύοντας ότι οφείλουν υπέρ της ελευθερίας και υπέρ των Ελλήνων να μάχονται και κατά των βαρβάρων και κατά των Ελλήνων αν χρειάζεται. Δεν έχω βέβαια τον χρόνο, για να διηγηθώ επάξια πως απέκρουσαν τον Εύμολπο και τις Αμαζόνες και παλαιότερους ακόμα εχθρούς, οι οποίοι εκστράτευσαν κατά της χώρας μας, και πως βοήθησαν τους Αργείους κατά των Καδμείων και τους Ηρακλείδες κατά των Αργείων. Άλλωστε και ποιητές έχουν ήδη υμνήσει σε όλους μας την αρετή αυτών των ανδρών με τους ποιητικούς τους ύμνους. Ώστε, αν εγώ επιχειρήσω να υμνήσω τα ίδια έργα με τη γυμνότητα του πεζού λόγου, ίσως φανώ κατώτερος. Γι’ αυτό προτιμώ να τα παραλείψω αυτά, εφόσον μάλιστα έχουν ήδη πάρει το βραβείο για την αξία τους. Υπάρχουν όμως και άλλα αξιόλογα έργα, για τα οποία ακόμη ποιητής δεν κέρδισε δόξα επαινώντας τα όπως τους έπρεπε, έργα, τα οποία περιμένουν τον υμνητή τους. Νομίζω ότι αυτά πρέπει να επαινέσω σε αυτόν τον λόγο μου και να προκαλέσω άλλους να τα υμνήσουν και σε λυρική και σε άλλη ποίηση, όπως αξίζει σε κείνους που τα εκτέλεσαν. Από αυτά τα έργα αναφέρω σαν σπουδαιότερα τα εξής: Τους Πέρσες, οι οποίοι κυριαρχούσαν στην Ασία και ζητούσαν να υποδουλώσουν την Ευρώπη, τους απέκρουσαν τα παιδιά αυτής της γης και δικοί μας πατέρες. Δίκαιο λοιπόν και υποχρέωσή μας είναι αυτούς πρώτα να θυμηθούμε και να επαινέσουμε την αρετή τους. Πρέπει μάλιστα, αν πρόκειται κανείς επάξια να τους επαινέσει, να εκτιμήσει την ανδρεία τους, μεταφερόμενος δια του λόγου του σε εκείνα τα χρόνια, όταν όλη η Ασία ήταν δούλη κιόλας στον τρίτο Πέρση βασιλέα. Από αυτούς τους τρεις βασιλείς ο μεν Κύρος, αφού ελευθέρωσε με την προσωπική του γενναιότητα τους συμπολίτες του Πέρσες, και καθυπόταξε τους κυρίαρχους Μήδους, επεκράτησε σε όλη την άλλη Ασία μέχρι τα όρια της Αιγύπτου, ο δε γιός του Καμβύσης κατέκτησε την Αίγυπτο και όσο μέρος της Λιβύης μπορούσε, και τρίτος ο Δαρείος και κατά ξηρά εξέτεινε τα όρια του κράτους μέχρι την Σκυθία και με το ναυτικό του κυριαρχούσε στην θάλασσα και τα νησιά με τρόπο, ώστε ούτε να περνά από το νου κανενός καμιά ιδέα αντίστασης. Εξ άλλου όλων των ανθρώπων το φρόνημα ήταν υποδουλωμένο. Τόσα πολλά και μεγάλα και μάχιμα έθνη είχε υποτάξει η περσική δύναμη.
Ο Δαρείος λοιπόν επιρρίπτοντας σε μας και στους Ερετριείς την αιτία του πολέμου, με την πρόφαση ότι επιβουλευτήκαμε τις Σάρδεις, έστειλε πεντακόσιες χιλιάδες στρατού με μεταγωγικά και πολεμικά σκάφη και στόλο από 300 πλοία υπό τη στρατηγία του Δάτη, τον οποίο και διέταξε να επιστρέψει φέρνοντας τους Ερετριείς και τους Αθηναίους, αν ήθελε να διατηρήσει το κεφάλι του. Κι έπλευσε εκείνος στην Ερέτρια εναντίον ανδρών, οι οποίοι ήσαν μεταξύ των τότε Ελλήνων από τους πιο φημισμένους πολεμιστές και αρκετοί στον αριθμό. Και όμως μέσα σε τρεις μέρες τους υπέταξε και διερεύνησε τη χώρα τους ολόκληρη, ώστε κανείς να μη διαφύγει, μεταχειριζόμενος το εξής μέσο: Οι στρατιώτες του ήλθαν στα σύνορα της ερετρικής γης, παρατάχθηκαν αραιά από τη μια θάλασσα έως την άλλη, και κατόπιν, αφού ένωσαν τα χέρια τους, πέρασαν όλη τη χώρα, για να μπορούν να πουν στο βασιλιά τους, ότι κανείς δεν τους είχε ξεφύγει. Και με το ίδιο σχέδιο κατέπλευσαν από την Ερέτρια στον Μαραθώνα, υποθέτοντας, ότι δεν θα είχαν καμιά δυσκολία να νικήσουν και τους Αθηναίους και αφού τους δέσουν με τον ίδιο τρόπο, όπως και τους Ερετριείς να τους πάρουν μαζί τους. Όσο γίνονταν αυτά και προετοιμάζοντο τα επόμενα, κανείς Έλληνας δεν έσπευσε να βοηθήσει ούτε τους Ερετριείς ούτε τους Αθηναίους, εκτός από τους Λακεδαιμόνιους. Αλλά αυτοί ήλθαν την επομένη της μάχης, ενώ όλοι οι άλλοι τρομαγμένοι απέφευγαν να πάρουν μέρος στον πόλεμο, ευχαριστημένοι, γιατί αυτοί προς το παρόν ήταν εκτός κινδύνου. Εάν λοιπόν κανείς γυρίσει με τη φαντασία του σε εκείνη την εποχή, θα καταλάβει ποια ήταν η αρετή εκείνων, που αντιμετώπισαν στον Μαραθώνα τον βαρβαρικό στρατό και ταπείνωσαν την έπαρση ολόκληρης της Ασίας και πρώτοι έστησαν τρόπαια νικώντας βαρβάρους. Αυτοί έδειξαν και δίδαξαν στους άλλους, ότι δεν ήταν ακαταμάχητη η δύναμη των Περσών, αλλά όσο μεγάλος και πλούσιος μπορεί να είναι ένας στρατός πάντα υποχωρεί μπροστά στους γενναίους. Όσον αφορά εμένα, διακηρύσσω, ότι εκείνοι οι άνδρες δεν είναι μόνον πατέρες των σωμάτων μας, αλλά και πατέρες της ελευθερίας και της δικής μας και όλων όσων κατοικούν στην ήπειρο αυτή. Γιατί εκείνο το κατόρθωμα γνωρίζοντας οι Έλληνες τόλμησαν να αγωνισθούν τις μετέπειτα μάχες υπέρ της σωτηρίας τους, αφού πήραν μάθημα από τους Μαραθωνομάχους.
Ώστε σε αυτόν τον λόγο μου οφείλω να δώσω τον καλύτερο έπαινο σε εκείνους. Και αμέσως μετά σε όσους ναυμάχησαν και νίκησαν γύρω από τη Σαλαμίνα και απέναντι στο Αρτεμήσιο. Πράγματι και για τους άνδρες αυτούς πολλά θα είχε να διηγηθεί κανείς, δηλαδή τι είδους επιθέσεις υπέμειναν και στην ξηρά και στη θάλασσα και πως τις απέκρουσαν. Θα αναφέρω όμως και γι’ αυτούς, ό,τι νομίζω καλύτερο, ότι δηλαδή αυτοί συμπλήρωσαν το έργο αυτών που πολέμησαν στον Μαραθώνα. Γιατί όσοι βρίσκονταν στον Μαραθώνα απέδειξαν στους Έλληνες τόσο μόνο, ότι στην ξηρά είναι δυνατόν λίγοι να αποκρούσουν πολλούς βαρβάρους. Δεν μπορούσε όμως να ξέρει κανείς αν θα γινόταν το ίδιο και σε ναυτικό αγώνα, και μάλιστα οι Πέρσες είχαν φήμη, ότι κατά θάλασσα ήταν ακαταμάχητοι, γιατί και πολλοί και πλούσιοι και έμπειροι και ρωμαλέοι ήταν. Αυτό ακριβώς το κατόρθωμα των ανδρών, που τότε ναυμάχησαν, αξίζει να το εγκωμιάσω, γιατί διέλυσαν τον φόβο που κατείχε τους Έλληνες και τους έκανε να τρομάζουν το πλήθος των πλοίων και των ανδρών. Γεγονός πάντως είναι ότι τόσο εκείνοι που πολέμησαν στον Μαραθώνα όσο και αυτοί που ναυμάχησαν στη Σαλαμίνα δίδαξαν τους Έλληνες. Αυτοί τους έμαθαν και τους συνήθισαν να μη φοβούνται τους βαρβάρους, οι μεν πρώτοι στην ξηρά οι δε άλλοι στη θάλασσα.
Ως τρίτο και κατά χρονολογική σειρά και κατά αρετήν έργο από αυτά που εξασφάλισαν στους Έλληνες την σωτηρία, αναφέρω τη μάχη στις Πλαταιές, κοινή πια μάχη και για τους Λακεδαιμονίους και για τους Αθηναίους. Αναμφίβολα αυτοί όλοι αντιμετώπισαν τον μεγαλύτερο και φοβερότερο αγώνα και γι’ αυτή τους τη γενναιότητα και τώρα εγκωμιάζονται από εμάς και στο μέλλον από τους μεταγενέστερους. Αλλά και μετά τις νίκες αυτές πολλές ελληνικές πόλεις ήταν ακόμη στην συμμαχία του βαρβάρου και γινόταν γνωστό ότι ο βασιλιάς είχε στο μυαλό του να επιχειρήσει ο ίδιος νέα επίθεση κατά των Ελλήνων. Είναι δίκαιο λοιπόν να αναφέρω και αυτούς, οι οποίοι μετά από τα έργα των προηγουμένων ολοκλήρωσαν τη σωτηρία, καθαρίζοντας και διώχνοντας από τη θάλασσα κάθε βαρβαρικό στοιχείο. Και ήταν αυτοί όσοι ναυμάχησαν στις εκβολές του Ευρυμέδοντα και όσοι εκστράτευσαν στην Κύπρο και όσοι έπλευσαν στην Αίγυπτο και σε άλλους πολλούς τόπους. Σε αυτούς οφείλεται ανάμνηση και ευγνωμοσύνη, γιατί έκαναν τον βασιλιά να φροντίζει κατατρομαγμένος για την δική του σωτηρία και να μην σχεδιάζει την καταστροφή των Ελλήνων.
Αυτόν τον πόλεμο κατά των βαρβάρων τον πολέμησαν μέχρι τέλους όλοι οι πολίτες αυτής της πόλης σώζοντας και τους εαυτούς τους και τους άλλους ομόγλωσσους. Εν τούτοις μετά την ειρήνη έπληξε την πόλη μας, όταν ήταν στο απόγειο της δόξας της, το κακό ακριβώς που συνηθίζει να πλήττει και τους ευτυχισμένους ανθρώπους, δηλαδή πρώτα η ζήλεια και έπειτα από τη ζήλεια ο φθόνος. Και το κακό αυτό έφερε την πόλη μας σε ακούσια εχθρότητα κατά των Ελλήνων. Έπειτα, όταν κηρύχθηκε πόλεμος, συγκρούσθηκαν οι Αθηναίοι, μαχόμενοι υπέρ της ελευθερίας των Βοιωτών με τους Λακεδαιμόνιους στην Τανάγρα, αλλά επειδή η μάχη υπήρξε αμφίρροπη, κρίθηκε η έκβαση του πολέμου στον επόμενο αγώνα. Δηλαδή οι μεν Λακεδαιμόνιοι έσπευσαν να φύγουν εγκαταλείποντας τους συμμάχους τους, ενώ οι δικοί μας νίκησαν μετά από τρεις ημέρες στα Οινόφυτα και εκτελώντας έργο δικαιοσύνης επανέφεραν τους άδικα εξορισθέντες.

Αυτοί πρώτοι μετά τον Περσικό πόλεμο, υποστηρίζοντας πλέον Έλληνες εναντίον Ελλήνων χάριν της ελευθερίας, πολεμώντας γενναία και ελευθερώνοντας τους συμμάχους τους, πρώτοι μπήκαν σε αυτό το μνήμα με τις τιμές της πόλης. Κατόπιν, όταν γενικεύθηκε ο πόλεμος και ήλθαν όλοι οι Έλληνες εναντίον μας και δενδροτόμησαν τη γη μας - ωραία ευγνωμοσύνη πλήρωσαν στην πόλη! - , οι δικοί μας τους νίκησαν σε ναυμαχία και αφού αιχμαλώτησαν στη Σφακτηρία τους αρχηγούς των Λακεδαιμονίων, αν και μπορούσαν να τους σκοτώσουν, τους λυπήθηκαν και τους έδωσαν πίσω. Και έκαναν ειρήνη νομίζοντας ότι εναντίον ομοφύλων τους έπρεπε να πολεμήσουν μέχρι νίκης και όχι μέχρι εξοντώσεως, όπως θα έκαναν εναντίον βαρβάρων, ώστε να μη γίνει αφορμή η οργή μιας πόλης να καταστραφεί και όλη η Ελλάδα. Αξίζει πράγματι να επαινέσει κανείς αυτούς τους άνδρες, οι οποίοι, αφού πολέμησαν αυτόν τον πόλεμο, τάφηκαν εδώ, γιατί αυτοί απέδειξαν ψευδή τα λεγόμενα μερικών, οι οποίοι αμφισβητούσαν την υπεροχή των Αθηναίων στον προηγούμενο πόλεμο, τον εναντίον των βαρβάρων. Στην προκειμένη περίσταση, νικώντας στον εμφύλιο πόλεμο και αιχμαλωτίζοντας τους αρχηγούς των άλλων Ελλήνων, απέδειξαν ότι μπορούν να νικούν σε μεμονωμένο αγώνα εκείνους, μαζί με τους οποίους τότε νικούσαν από κοινού τους βαρβάρους.




Αλλά μετά την ειρήνη αυτή έγινε τρίτος φοβερός και ανέλπιστος πόλεμος, του οποίου οι νεκροί, πολλοί και γενναίοι, κείνται κι αυτοί σε τούτο το μνήμα. Πολλοί έπεσαν στις ακτές της Σικελίας, αφού έστησαν πολλά τρόπαια αγωνιζόμενοι υπέρ της ελευθερίας των Λεοντίνων, επειδή έσπευσαν σε αυτούς τους τόπους για να βοηθήσουν αυτούς υπακούοντας στους συμμαχικούς όρκους. Αλλά επειδή εξ αιτίας της μεγάλης απόστασης η πόλη βρέθηκε σε δύσκολη θέση και δεν μπορούσε να στείλει βοήθεια, γι’ αυτό το λόγο κουράστηκαν και ατύχησαν. Όμως και οι εχθροί αυτών των ανθρώπων, οι εχθροί εναντίον των οποίων πολέμησαν, επαινούν τη σωφροσύνη και την ανδρεία τους περισσότερο απ’ όσο άλλοι επαινούν σαν φίλοι τους φίλους τους. Άλλοι έπεσαν σε ναυμαχίες που έγιναν στον Ελλήσποντο, όπου μέσα σε μια μέρα συνέλαβαν όλα τα πλοία των εχθρών και έδωσαν και άλλες πολλές ναυμαχίες νικηφόρα. Και να γιατί χαρακτήρισα φοβερό και ανέλπιστο αυτό τον πόλεμο: Σε τέτοιο σημείο ανταγωνισμού προς την πόλη μας έφθασαν οι άλλοι Έλληνες, ώστε τόλμησαν να έλθουν σε διαπραγματεύσεις με το βασιλέα (των Περσών), τον μεγαλύτερο εχθρό μας, αυτόν, τον οποίο εκδίωξαν από κοινού με μας, να τον φέρουν πίσω για ατομικό τους συμφέρον, αυτόν τον βάρβαρο εναντίον Ελλήνων και να συνασπίσουν εναντίον της πόλης μας όλους, και Έλληνες και βαρβάρους. Αλλά ακριβώς τότε έγινε ολοφάνερη η δύναμη και η γενναιότητα της πόλης. Ενώ δηλαδή νόμιζαν ότι αυτή είχε πια συντριβεί στον πόλεμο και είχε αποκλεισθεί ο στόλος μας στην Μυτιλήνη, στάλθηκε προς αυτόν βοήθεια 60 πλοίων, στα οποία επέβαιναν οι ίδιοι οι πολίτες. Και έχουν και αυτόν εδώ τον τάφο, έστω και αν είχαν την ανάξια τύχη να μην περιμαζευτούν από τη θάλασσα, φθάνει ότι έδειξαν ομολογουμένως γενναιότητα νικώντας τους εχθρούς και ελευθερώνοντας τους δικούς τους. Αυτούς οφείλουμε να μνημονεύουμε και να επαινούμε πάντοτε.



Γιατί με τη γενναιότητα εκείνων κερδίσαμε όχι μόνο την τότε ναυμαχία, αλλά και τον υπόλοιπο πόλεμο. Χάρις σ’ αυτούς η πόλη μας απέκτησε την φήμη ότι δεν θα συντριβεί ποτέ, και αν ακόμη όλοι ενωθούν εναντίον της. Και ήταν δικαιολογημένη αυτή η φήμη. Νικηθήκαμε εμείς όχι όμως από τους άλλους, αλλά από τις εσωτερικές μας διαιρέσεις. Εκείνοι ακόμα και τώρα δεν μπορούν να μας νικήσουν, αλλά μεταξύ μας χωριστήκαμε σε νικητές και νικημένους. Ακολούθησε έπειτα μια περίοδος ησυχίας και εξωτερικής ειρήνης, κατά την οποία διεξήχθη ο εσωτερικός μας πόλεμος, με τέτοιο τρόπο, ώστε ο καθένας να εύχεται έτσι να διαταραχθεί η πατρίδα του, αν οπωσδήποτε πρέπει να περιέλθει σε αυτή την κατάσταση. Με πόση πράγματι ευχαρίστηση και οικειότητα ενώθηκαν οι πολίτες που είναι από τον Πειραιά και από το Άστυ, πράγμα που δεν το περίμεναν οι άλλοι Έλληνες, και με πόση μετριοπάθεια σταμάτησαν τον πόλεμο εναντίον αυτών που κατέφυγαν στην Ελευσίνα. Αιτία βέβαια για όλα αυτά δεν είναι άλλη παρά η πραγματική συγγένεια, η οποία κάνει τους πολίτες να αγαπώνται με αγάπη διαρκή και συγγενική όχι μόνο με λόγια αλλά και με έργα. Πρέπει με την ανάμνησή μας να τιμάμε και αυτούς, όσους πέθαναν σε αυτόν τον πόλεμο μαχόμενοι εναντίον αλλήλων, και να τους συμφιλιώνουμε κατά την εορτή αυτή, όπως μπορούμε, με ευχές δηλαδή και με θυσίες, επικαλούμενοι τους θεούς που τους εξουσιάζουν, αφού και εμείς οι ζωντανοί έχουμε συμφιλιωθεί. Άλλωστε δεν σκότωσαν ο ένας τον άλλο από κακία, ούτε από έχθρα, αλλά από κακοτυχία. Και μάρτυρες τούτων είμαστε εμείς οι ζωντανοί. Οι συγγενείς των νεκρών και της μιας και της άλλης παράταξης συγχωρήσαμε ο ένας τον άλλο και για όσα κάναμε και για όσα πάθαμε.


Έπειτα, αφού παγιώθηκε η εσωτερική ειρήνη, η πόλη απέφυγε να αναμιχθεί σε εξωτερικό πόλεμο. Εναντίων των βαρβάρων δεν μνησικακούσε, γιατί έπαθαν από αυτή αρκετά σαν εκδίκηση. Αλλά εναντίον των Ελλήνων είχε μεγάλη αγανάκτηση, ενθυμούμενη, ότι όσα καλά ευεργετήθηκαν από αυτήν τα πλήρωσαν - με ποια αγνωμοσύνη! - συμπράττοντας με τους βαρβάρους και αιχμαλωτίζοντας τον στόλο, που κάποτε τους έσωσε και γκρεμίζοντας τα τείχη τα οποία εμείς θυσιάσαμε για να μην πέσουν τα δικά τους.


Πάντως η πόλη αποφασισμένη να μην βοηθήσει πια τους Έλληνες, των οποίων η ελευθερία κινδύνευε είτε από βαρβάρους είτε από άλλους Έλληνες, πολιτευόταν ανάλογα. Ενώ λοιπόν εφαρμόζαμε αυτή την πολιτική, οι Λακεδαιμόνιοι νομίζοντας πως είχαμε πια πέσει εμείς οι προστάτες της ελευθερίας και ότι ήταν έργο τους πια να κυριαρχήσουν αυτοί πάνω στους άλλους, έβαλαν σε πράξη αυτό το πρόγραμμα.

Και τι χρειάζεται να μακρολογώ; Αν ανέφερα όσα επακολούθησαν θα έλεγα γεγονότα όχι παλαιά ούτε καν αναγόμενα σε προηγούμενη γενεά. Από προσωπική μας εμπειρία πράγματι γνωρίζουμε πόσο τρομαγμένοι ήλθαν να ζητήσουν την βοήθεια της πόλης τόσο οι πρώτοι των Ελλήνων Αργείοι και Βοιωτοί και Κορίνθιοι όσο και ο βασιλιάς - το πιο εκπληκτικό όλης αυτής της μεταβολής - βρέθηκε σε τόσο άσχημη θέση, ώστε να μην έχει από πουθενά αλλού δυνατότητα σωτηρίας παρά μόνο από αυτήν εδώ την πόλη, την οποία άλλοτε προσπαθούσε να καταστρέψει. Όμως βέβαια, αν ήθελε κανείς να προσάψει μια δίκαιη κατηγορία στην πόλη μας, αυτό μόνο θα είχε να πει στ’ αλήθεια, ότι πάντα είναι πολύ ευσπλαχνική και πρόθυμη να υπηρετήσει τον ασθενέστερο. Ακριβώς και σε εκείνη την περίσταση δεν στάθηκε ικανή να επιμείνει και να διαφυλάξει όσα είχε αποφασίσει, να μη συντρέξει δηλαδή κανέναν από όσους την αδίκησαν, έστω κι αν αυτός διέτρεχε τον κίνδυνο να υποδουλωθεί, αλλά συγκινήθηκε και έδωσε βοήθεια. Και τους μεν Έλληνες με τη δική της συνδρομή έσωσε από τη δουλεία, ώστε έμειναν ελεύθεροι, μέχρις ότου αυτοί πάλι οι ίδιοι προκάλεσαν την υποδούλωσή τους. Τον βασιλιά όμως δεν τόλμησε επίσημα να βοηθήσει σεβόμενη τα τρόπαια του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας και των Πλαταιών, αλλά και μόνο και μόνο που του έστειλε εξόριστους και εθελοντές να τον βοηθήσουν, αναμφισβήτητα τον έσωσε. Αφού δε ανοικοδόμησε τα τείχη της και ναυπήγησε στόλο, έλαβε επίσημα μέρος στον πόλεμο, εφόσον αναγκάσθηκε να πολεμήσει, και αγωνιζόταν εναντίον των Λακεδαιμονίων στο πλευρό των Παρίων.
Αλλά ο βασιλιάς φοβήθηκε την πόλη επειδή έβλεπε, ότι οι Λακεδαιμόνιοι εξαντλούνταν στον κατά θάλασσα πόλεμο και, θέλοντας να ξεκοπεί από τη συμμαχία, απαιτούσε να περιέλθουν στην υπηκοότητά του οι Έλληνες που βρίσκονταν σε εκείνη την ήπειρο, τους οποίους πριν είχαν παραδώσει οι Λακεδαιμόνιοι στην εξουσία του. Το έθεσε δε αυτό σαν όρο της συμμαχίας σε μας και με τους άλλους συμμάχους, πιστεύοντας ότι δεν θα θελήσουμε τέτοιο πράγμα, ώστε να έχει πρόφαση για την αποστασία του. Και ως προς τους άλλους μεν πλανήθηκε, γιατί συμφώνησαν στην παράδοση και έκαναν συνθήκες και ορκίσθηκαν οι Κορίνθιοι και οι Αργείοι και οι Βοιωτοί και οι άλλοι σύμμαχοι, ότι θα παραδώσουν τους Έλληνες που βρίσκονταν σε εκείνη την ήπειρο, εφόσον ο βασιλιάς επρόκειτο να τους δίνει χρήματα. Και μόνοι εμείς δεν τολμήσαμε ούτε να παραδώσουμε Έλληνες, ούτε να κάνουμε όρκους μαζί του.
Τόσο σταθερή και αμόλυντη και από τη φύση της μισοβάρβαρη είναι η γενναιότητα και η ελευθερία της πόλης, γιατί είμαστε γνήσιοι Έλληνες και ανόθευτοι από βαρβαρικό αίμα. Γιατί δεν ζουν στην κοινωνία μας Πέλοπες ή Κάδμοι ή Αίγυπτοι και Δαναοί και άλλοι πολλοί, οι οποίοι συμβατικά είναι Έλληνες, ενώ από καταγωγή είναι βάρβαροι. Εμείς μένουμε αυτούσιοι Έλληνες όχι βαρβαρόμεικτοι και γι’ αυτό έχει εγχαρακτεί στην πόλη έντονο το μίσος κατά των ξένων φυλών. Το γεγονός όμως είναι ότι και πάλι βρεθήκαμε απομονωμένοι, γιατί δεν θέλαμε να κάνουμε το αισχρό και ανόσιο έργο να παραδώσουμε Έλληνες σε βάρβαρους. Φθάσαμε λοιπόν στην ίδια περίπτωση, η οποία και πριν έγινε αιτία να ηττηθούμε στον πόλεμο, αλλά με τη βοήθεια του θεού αυτή τη φορά σταματήσαμε τον πόλεμο με τις πιο καλές συνθήκες από ποτέ πριν. Γιατί σταματήσαμε τις εχθροπραξίες διατηρώντας τον στόλο και τα τείχη και τις αποικίες μας έτσι ώστε ικανοποιημένοι τις έπαυσαν και οι εχθροί. Χάσαμε όμως και στον πόλεμο αυτό γενναίους άνδρες. Αυτούς που σκοτώθηκαν στην Κόρινθο λόγω εδαφικής δυσχέρειας και όσους από προδοσία έπεσαν στο Λέχαιο. Γενναίοι υπήρξαν και όσοι ελευθέρωσαν τον βασιλιά και όσοι εκδίωξαν τους Λακεδαιμόνιους από τη θάλασσα. Αυτούς επαναφέρω στην ανάμνησή σας και σεις πρέπει να επαινείτε μαζί μου και να τιμάτε αυτούς τους άνδρες.
Και όσα μεν έργα των ανδρών αυτών ανέφερα, που τάφηκαν εδώ, καθώς και των άλλων, όσοι έπεσαν υπέρ της πόλης μας, είναι βέβαια έργα πολλά και υπέροχα, αλλά ακόμη περισσότερα και θαυμαστότερα είναι όσα έχω παραλείψει.. Γιατί δεν θα αρκούσαν πολλές μέρες και νύχτες σ’ αυτόν, που θα ήθελε να τα διηγηθεί όλα. Κάθε ένας λοιπόν οφείλει με την ανάμνηση των έργων τους να παρακινεί τους απογόνους των νεκρών αυτών να μην εγκαταλείπουν την τάξη των προγόνων, όπως έχουν καθήκον να μην εγκαταλείπουν την τάξη τους στον πόλεμο και να μην οπισθοχωρούν νικημένοι από δειλία. Εγώ βέβαια και τώρα παρακινώ σε αυτό εσάς, τα παιδιά γενναίων ανδρών, και στο μέλλον, όπου συναντώ κανένα από εσάς, θα σας υπενθυμίζω και με επιμονή θα σας συμβουλεύω να είσθε πρόθυμοι για τις γενναιότατες πράξεις. Στην δε παρούσα περίσταση είναι δίκαιο να σας πω όσα οι πατέρες σας, όταν βρέθηκαν μπροστά στο θάνατο, μας παράγγειλαν να λέμε εμείς στους ζωντανούς, λόγια που είπαν, όταν επρόκειτο να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο. Θα σας πω και όσα άκουσα από το στόμα τους και, συμπεραίνοντας από τα λόγια τους, θα πω εξ ονόματός τους όσα περίπου θα έλεγαν τώρα αυτοί, αν επανέρχονταν στη ζωή. Εσείς θα υποθέσετε ότι ακούτε από εκείνους τους ίδιους όσα σας λέω. Έλεγαν λοιπόν τα εξής:
Παιδιά, αυτή καθ’ αυτήν τη παρούσα στιγμή αποδεικνύεται ότι είσθε γεννημένοι από ανδρείους πατέρες. Εμείς έχουμε την δυνατότητα να σώσουμε όπως όπως τη ζωή μας, αλλά εν τούτοις προτιμάμε πιο καλά να πεθάνουμε ένδοξα παρά να ρίξουμε στο όνειδος εσάς τους απογόνους μας και να ντροπιάσουμε τους πατέρες και τους προγόνους μας όλους, πεισμένοι, ότι δεν αξίζει να ζει εκείνος που ντροπιάζει τους δικούς του και ότι αυτόν τον άνθρωπο δεν τον αγαπά ούτε άνθρωπος κανείς ούτε θεός, ούτε στη γη ούτε κάτω από τη γη μετά από το θάνατό του. Πρέπει λοιπόν ενθυμούμενοι τα λόγια μας, να εκτελείτε με ανδρεία το έργο σας, έστω και αν επιδίδεσθε σε άλλη παρά σε πολεμική ασχολία, και να ξέρετε, ότι ο πλούτος που αποκτήθηκε με ανανδρία δεν φέρνει ευτυχία σ’ αυτόν που τον κατέχει. Γιατί αυτός πλουτίζει για άλλον και όχι για τον εαυτό του. Ούτε το σωματικό κάλλος και η δύναμη φαίνονται να έχουν την αξία που τους αρμόζει, όταν είναι προσόντα ενός δειλού, αλλά απεναντίας κάνουν παραφωνία και αποκαλύπτουν περισσότερο το ελάττωμα και ξεσκεπάζουν τη δειλία. Και κάθε πνευματική επίδοση, όταν χωρίζεται από τη δικαιοσύνη και την άλλη αρετή, φαίνεται πανουργία και όχι σοφία. Γι’ αυτό να προσπαθείτε και στα πρώτα και στα τελευταία και σε όλη σας τη ζωή να στρέφετε όλη την προθυμία με όλους τους τρόπους σε αυτό: πώς να ξεπεράσετε και εμάς και τους προγόνους στην δόξα. Αλλιώς, να ξέρετε ότι, αν εμείς σας ξεπερνάμε στην αρετή, αυτή η υπεροχή μας μας δίνει ντροπή, ενώ αν είμαστε κατώτεροί σας, αυτό μας κάνει ευτυχισμένους. Θα γίνουμε εμείς οι νικημένοι και σεις οι νικητές αν εσείς βάλετε σαν σκοπό της ζωής σας, να μην καταχρασθείτε τη δόξα των προγόνων σας και να μην την ξοδέψετε, συναισθανόμενοι ότι για έναν άνδρα ο οποίος δίνει κάποια αξία στον εαυτό του, δεν υπάρχει άλλο αισχρότερο πράγμα παρά να εμφανίζεται τιμώμενος, όχι για τα προσωπικά του έργα αλλά για δόξα προγόνων.




Βέβαια είναι για τους μεταγενέστερους καλός και μεγαλοπρεπής θησαυρός και υπάρχουν προγονικές τιμές. Αλλά είναι άνανδρο και αισχρό να χρησιμοποιεί κανείς έναν θησαυρό, είτε χρημάτων είτε τιμών, επειδή ο ίδιος δεν έχει δικά του αποκτήματα και ένδοξα έργα, και να μην τον παραδίνει στους απογόνους του. Και αν μεν επιδιώξετε αυτά στη ζωή σας, θα έλθετε κοντά μας αγαπημένοι προς αγαπημένους, όταν σας φέρει η κοινή μας μοίρα. Αν όμως αμελήσετε και φανείτε δειλοί, κανείς δεν θα σας υποδεχθεί με προθυμία. Για τα παιδιά ας τελειώσει με αυτά ο λόγος μου.

Όσοι δε έχουμε πατέρες και μητέρες, οφείλουμε πάντα να τους παρηγορούμε, ώστε να υπομένουν όσο το δυνατόν πιο γαλήνια την συμφορά, αν τυχόν συμβεί να έλθει το κακό, και να μην παρασυρόμαστε σε θρήνους μαζί τους. Γιατί δεν θα έχουν ανάγκη από άλλον για να νοιώσουν την λύπη τους. Θα είναι αρκετή η δυστυχία που τους ήρθε, για να το κάνει από μόνη της αυτό. Απεναντίας σαν γιατροί και παρήγοροι του πόνου τους να τους θυμίζουμε ότι οι θεοί έχουν εισακούσει τις μεγαλύτερες προσευχές τους. Δεν εύχονταν βέβαια να αποκτήσουν αθάνατα παιδιά, αλλά ενάρετα και δοξασμένα. Και τα πέτυχαν αυτά, τα οποία είναι και τα μεγαλύτερα αγαθά. Εξ άλλου δεν είναι εύκολο σε θνητό άνθρωπο να του πηγαίνουν όλα στη ζωή κατά τη δική του απόφαση. Και αν μεν υπομένουν με θάρρος τις συμφορές, θα φανούν ότι πράγματι είναι πατέρες ανδρείων παιδιών και αυτοί επίσης ανδρείοι. Αν όμως αφήσουν να τους νικήσει η λύπη, θα προκαλέσουν υποψία, ή ότι δεν είναι γονείς μας ή ότι ψεύδονται όσοι μας επαινούν. Αλλά ούτε το ένα ούτε το άλλο πρέπει να τίθεται σε αμφισβήτηση, αλλά εκείνοι πιο πολύ να γίνονται οι δικοί μας επαινέτες με τη διαγωγή τους, αποδεικνύοντας με ολοφάνερο τρόπο ότι πράγματι είναι πατέρες άνδρες ανδρών.
Πράγματι το απόφθεγμα “Μηδέν άγαν” που λέγεται τόσους αιώνες θεωρείται σωστή φράση. Και αλήθεια εκφράζει μια λαμπρή σκέψη. Γιατί ο άνθρωπος, ο οποίος έχει εξαρτήσει από τον εαυτό του όλους τους συντελεστές, που οδηγούν στην ευτυχία ή κοντά στην ευτυχία, και δεν αφήνει να ταλαντεύονται σε άλλους ανθρώπους, των οποίων η ατυχία ή η δυστυχία αναγκαστικά επηρεάζει και τη δική του διάθεση, αυτός είναι ο σώφρων και αυτός ο ανδρείος και ο φρόνιμος. Αυτός, και όταν αποκτά χρήματα και παιδιά, και όταν τα χάνει, θα πείθετε εντελώς σε αυτό το παράγγελμα.



Τέτοιοι άνθρωποι του μέτρου να είναι και οι δικοί μας γονείς. Το απαιτούμε αυτό και το θέλουμε και το τονίζουμε. Τέτοιοι αναδεικνυόμαστε κι εμείς τώρα. Δεν αγανακτούμε ούτε κυριευόμαστε από φόβο εξ αιτίας του γεγονότος ότι όταν χρειαστεί πρέπει να θυσιάσουμε τη ζωή μας. Παρακαλούμε λοιπόν τους πατέρες και τις μητέρες μας να περάσουν την υπόλοιπη ζωή τους εφαρμόζοντας την ίδια ακριβώς αρχή και να ξέρουν ότι δεν θα μας ευχαριστήσουν καθόλου με τους θρήνους και με τους οδυρμούς τους. Τουναντίον, αν έχουν οι νεκροί κάπως την αίσθηση των ζωντανών, θα μας δυσαρεστήσουν πολύ, αν βασανίζουν τον εαυτό τους και αν κάμπτονται από τις συμφορές. Ενώ, αν πενθούν με υπομονή και με μέτρο, θα μας δίνουν τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Γιατί η δική μας ζωή, ναι μεν θα τελειώσει, αλλά θα τελειώσει με το τέλος που είναι το ωραιότερο για ανθρώπινη ζωή, ώστε μάλλον να τιμάτε παρά να θρηνείτε τον θάνατο αυτής. Εάν δε οι γονείς μας αφιερώσουν την φροντίδα τους στο να προστατεύουν και να τρέφουν τις γυναίκες και τα παιδιά μας, θα ξεχνούν και θα ζουν καλύτερα και λογικότερα και αγαπητότερα σε μας. Αρκούν αυτά σαν μηνύματα εκ μέρους μας προς τους δικούς μας. Προς δε τους συμπολίτες μας θα είχαμε να απευθύνουμε την παράκληση να μας φροντίζουν τους πατέρες και τους γιούς μας, αυτούς μεν εκπαιδεύοντας στην κοσμιότητα, εκείνους δε τρέφοντας αξιοπρεπώς στα γηρατειά τους. Αλλά τώρα ξέρουμε ότι, και αν δεν τους παρακαλέσουμε, αυτοί θα πάρουν την φροντίδα που τους αξίζει.




Λοιπόν, παιδιά και γονείς των πεσόντων, αυτά μας ανέθεσαν εκείνοι να πούμε και εγώ όσο μπορώ πιο πρόθυμα σας τα διαβιβάζω. Και σας παρακαλώ εκ μέρους τους, εσείς οι γιοί να μιμηθείτε τους πατέρες σας. Εσείς οι γονείς να μην αποθαρρύνεσθε, γιατί εμείς και σαν ιδιώτες και σαν κράτος θα φροντίσουμε για τα γηρατειά σας και θα παρέχουμε την προστασία μας στον καθένα, οποιονδήποτε συγγενή εκείνων, όπου κάθε ένας μας τον συναντά. Ως προς την πόλη ξέρετε και σεις οι ίδιοι με ποιον τρόπο φροντίζει για τους συγγενείς αυτών που σκοτώθηκαν σε πόλεμο, ότι δηλαδή με ειδικούς νόμους προστατεύει τα παιδιά και τους γονείς τους και έχει αναθέσει σε έναν από τους πιο σπουδαίους άρχοντες να προσέχει περισσότερο, απ’ ό,τι κάνει για τους άλλους πολίτες, μήπως αδικηθούν οι πατέρες και οι μητέρες αυτών. Συνεισφέρει δε και αυτή στη συντήρηση των παιδιών τους, πρόθυμη να τα κάνει να ξεχάσουν όσο το δυνατό περισσότερο την ορφάνια τους. Η πόλη παίρνει απέναντί τους θέση πατέρα, εφ’ όσον είναι ακόμη παιδιά, και, όταν φθάσουν στο όριο της ανδρικής ηλικίας, τα αποδίδει στην οικογένειά τους, αφού τα εφοδιάσει με πλήρη οπλισμό. Με αυτό προσπαθεί να τους δείξει και να τους υπενθυμίσει τα έργα του πατέρα τους, δίνοντας σε αυτά τις αξίες της πατρικής αρετής, ενώ εξάλλου γίνεται καλός οιωνός να εγκαινιάζει ο νέος στολισμένος με όπλα την είσοδό του στην πατρική εστία, την οποία αναλαμβάνει με σθένος να κυβερνήσει. Τους ίδιους τους πεσόντες δεν σταματά να τιμά ποτέ. Κάθε χρόνο τελεί γι’ αυτούς, όλους μαζί, όσα καθιερωμένα γίνονται για τον καθένα εκ μέρους της οικογένειάς του, και εκτός από αυτά, οργανώνει αγώνες γυμναστικούς και ιππικούς και μουσικής κάθε είδους. Και εν γένει απέναντι μεν στους αποθανώντες έχει λάβει θέση υιού και κληρονόμου, απέναντι δε στους γιους θέση πατέρα, απέναντι στους γονείς και τους άλλους συγγενείς θέση κηδεμόνα, προστατεύοντας πάντα αυτούς με κάθε τρόπο. Με αυτές τις σκέψεις πρέπει να υπομένετε καρτερικότατα την συμφορά. Γιατί έτσι θα είσθε αγαπητότεροι και στους πεθαμένους και στους ζωντανούς και σεις οι ίδιοι ευκολότερα θα μπορέσετε και την πόλη να υπηρετείτε και την προστασία της να δέχεσθε. Και τώρα πια, αφού σύμφωνα με το έθιμο θρηνήσετε τους νεκρούς εσείς και όλοι οι άλλοι, να διαλυθείτε.
- Ορίστε, Μενέξενε, αυτός είναι ο λόγος της Ασπασίας της Μιλήσιας.


ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Μα τον Δία, Σωκράτη, πράγματι καλότυχη παρουσιάζεις την Ασπασία, αν αυτή, μια γυναίκα, κατορθώνει να συνθέτει τέτοιους λόγους.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Αν δεν πιστεύεις, έλα μαζί μου και θα ακούσεις την ίδια να μιλάει.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Έχω συναντήσει εγώ πολλές φορές την Ασπασία και ξέρω ποια είναι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Λοιπόν; Δεν την θαυμάζεις και δεν της είσαι ευγνώμων τώρα γι’ αυτόν τον λόγο που άκουσες;

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Βεβαίως, Σωκράτη, γι’ αυτόν τον λόγο είμαι καταϋποχρεωμένος σε εκείνη ή σε εκείνον, όποιος και αν είναι αυτός που σου τον είπε. Αλλά προπάντων οφείλω πολύ ευγνωμοσύνη σε αυτόν που μου τον απήγγειλε.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Ωραία! Πρόσεχε μόνο μη με προδώσεις, ώστε και πάλι να σου λέω πολλούς και ωραίους της λόγους πολιτικούς.

ΜΕΝΕΞΕΝΟΣ
Μη σε νοιάζει, δεν θα σε προδώσω. Μόνο να μου τους λες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ
Φυσικά θα στους λέ

ΠΛΑΤΩΝΑΣ - ΦΑΙΔΡΟΣ




ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Έχω να πω όσα άκουσα από τους παλιούς, και αν αυτά είναι αληθινά, οι ίδιοι το ξέρουν. Αλλά, αν βρίσκαμε την αλήθεια μόνοι μας, θα μας ενδιέφεραν, από εκεί και πέρα, οι γνώμες των ανθρώπων;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Αστείο πράγμα αυτό που ρώτησες. Όμως πες μου αυτά που ισχυρίζεσαι ότι έχεις ακούσει.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Λοιπόν άκουσα πως κάπου στη Ναύκρατη της Αιγύπτου υπάρχει ένας από τους αρχαίους τοπικούς θεούς. Το όνομά του είναι Θεύθ. Αυτός είναι που βρήκε πρώτος τους αριθμούς και τον μαθηματικό συλλογισμό και τη γεωμετρία και την αστρονομία, και ακόμα τα παιχνίδια με τους πεσσούς και τους κύβους, και τέλος τους χαρακτήρες των γραμμάτων. Και εκείνη την εποχή βασιλιάς όλης της Αιγύπτου ήταν ο Θαμούς, που έμενε στη μεγάλη πόλη της επάνω περιοχής, την οποία οι Έλληνες την ονομάζουν Αιγυπτιακές Θήβες. Και τον θεό της τον ονομάζουν Άμμωνα. Ήρθε σ' αυτόν ο Θεύθ και του έδειξε τις τέχνες του, υποστηρίζοντας ότι πρέπει να διαδοθούν και στους άλλους Αιγυπτίους. Και ο Θαμούς ρώτησε ποια είναι η χρησιμότητα της καθεμιάς.

Καθώς ο Θεύθ τις εξηγούσε μία προς μία, ο βασιλιάς επαινούσε ό,τι έκρινε πως λεγόταν καλά και κατηγορούσε ό,τι έκρινε πως δεν ήταν καλό. Λέγεται πως ο Θαμούς είπε στον Θεύθ πολλά και υπέρ και κατά κάθε τέχνης, που αν τα εξετάσουμε αναλυτικά, θα μακρηγορούσαμε. Πάντως όταν έφθασαν στα γράμματα, ο Θεύθ είπε: "Βασιλιά μου, η γνώση αυτών των πραγμάτων θα κάνει τους Αιγυπτίους πιο σοφούς και δυνατότερους στη μνήμη, γιατί βρέθηκε το φάρμακο της σοφίας και της μνήμης".

Όμως ο Άμμωνας απάντησε: "Θεύθ, που κατέχεις τόσες τέχνες, να ξέρεις πως άλλος έχει την ικανότητα να δημιουργεί τις τέχνες, και άλλος εκείνη την ικανότητα που θα του επιτρέπει να κρίνει πόσο πρόκειται να ωφελήσουν και πόσο να βλάψουν όποιους πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν. Και τώρα εσύ, σαν πατέρας της τέχνης των γραμμάτων, από ευμενή διάθεση προς το έργο σου, απέδωσες τα αντίθετα από αυτά που μπορεί πραγματικά τούτη η τέχνη να κάνει. Γιατί τα γράμματα θα προκαλέσουν λήθη στις ψυχές όσων θα τα μάθουν, εφόσον οι ίδιοι δε θα φροντίζουν για την άσκηση της μνήμης τους, μια και, αποκτώντας εμπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν τα πράγματα στo μυαλό τους όχι από μόνοι τους, από μέσα τους, αλλά από έξω, διαμέσου ξένων σημείων.
Δε βρήκες, λοιπόν, το φάρμακο της μνήμης, αλλά της υπενθύμισης. Και έτσι παρέχεις στους μαθητές σου μια φαινομενική σοφία, όχι όμως και την αλήθεια. Γιατί, με την τέχνη που προσφέρεις, θα ακούσουν πολλά χωρίς να τα διδαχθούν, και, επομένως, θα πιστέψουν ότι ξέρουν πολλά, ενώ στην πραγματικότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις θα στερούνται της γνώσης και θα είναι δύσκολο να τους συναναστρέφεται κανείς, αφού, αντί σοφοί, θα έχουν γίνει δοκησίσοφοι".

ΦΑΙΔΡΟΣ: Σωκράτη, εσύ εύκολα δημιουργείς ιστορίες σχετικά με την Αίγυπτο και με όποια άλλη χώρα θέλεις.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Φίλε μου, εκείνοι που βρίσκονταν μέσα στο ιερό του Δία στη Δωδώνη, είπαν πως οι πρώτοι μαντικοί λόγοι εμφανίστηκαν μέσα από μια βαλανιδιά, που ήταν εκεί. Έτσι, στους ανθρώπους εκείνης της εποχής, που, όπως κι εσείς οι νέοι, δεν ήταν σοφοί, αρκούσε να ακούν, ωθούμενοι και από την απλοϊκότητά τους, μια βαλανιδιά ή ένα βράχο, με την προϋπόθεση βέβαια, ότι έλεγαν την αλήθεια. Όμως εσένα ίσως σε ενδιαφέρει ποιος είναι αυτός που τη λέει και από ποιο μέρος είναι, γιατί δεν εξετάζεις μόνο το αν λέει την αλήθεια ή όχι.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Καλά έκανες και με μάλωσες. Και η δική μου γνώμη σχετικά με τα γράμματα είναι ίδια με εκείνη του Θηβαίου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Όποιος λοιπόν πιστεύει ότι μέσα στους χαρακτήρες των γραμμάτων άφησε κάποια τέχνη για τους μετά από αυτόν, και, επίσης, όποιος δέχεται ότι από τα γράμματα θα προκύψει κάτι σαφές και βέβαιο, πρέπει να διακατέχεται από μεγάλη απλοϊκότητα και, στην πραγματικότητα, να αγνοεί το χρησμό του Άμμωνα, αφού νομίζει ότι οι γραμμένοι λόγοι κάνουν κάτι παραπάνω από το να υπενθυμίζουν, σ' εκείνον που τα ξέρει, τα θέματα στα οποία αναφέρονται τα γραπτά.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Πάρα πολύ σωστά.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Λοιπόν, Φαίδρε, η γραφή έχει αυτό το φοβερό χαρακτηριστικό, και εκεί, στ' αλήθεια, μοιάζει με τη ζωγραφική. Και τούτης εδώ τα δημιουργήματα στέκονται μπροστά μας σα να είναι ζωντανά, όμως αν τα ρωτήσεις κάτι, σιωπούν με σοβαρότητα. Το ίδιο κάνουν και οι γραπτοί λόγοι. Τείνεις δηλαδή να πιστέψεις ότι αυτοί σκέφτονται κάτι και μιλούν, αν όμως τους ρωτήσεις για κάτι απ' όσα λένε, το οποίο θέλεις να μάθεις, πάντοτε σου εκφράζουν ένα και το ίδιο πράγμα. Και κάθε λόγος, από τη στιγμή που γραφτεί, κυλάει παντού με τον ίδιο τρόπο, και σ' εκείνους που τον γνωρίζουν καλά, και σ' εκείνους που δεν έχουν καθόλου σχέση με το περιεχόμενό του, και δεν ξέρει από μόνος του σε ποιους πρέπει να απευθύνεται και σε ποιους όχι. Και όταν τον κακομεταχειρίζονται και άδικα μιλούν άσχημα γι' αυτόν, έχει πάντα ανάγκη από τον πατέρα του, για να τον βοηθήσει, αφού ο ίδιος δεν μπορεί ούτε να αμυνθεί, ούτε να βοηθήσει τον εαυτό του.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Και πάλι μίλησες πολύ σωστά.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Λοιπόν, τι; Βλέπουμε άλλο λόγο, που να είναι γνήσιος αδελφός τούτου εδώ, του γραπτού, και με ποιον τρόπο δημιουργείται, και πόσο είναι, από τη φύση του, καλύτερος και δυνατότερος από αυτόν εδώ;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Ποιος είναι αυτός, και πως πιστεύεις ότι δημιουργείται;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Αυτός που γράφεται με γνώση μέσα στην ψυχή εκείνου που μαθαίνει, ο λόγος που μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και που ξέρει σε ποιους πρέπει να μιλάει και σε ποιους να σωπαίνει.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Εννοείς τον έμψυχο και ζωντανό λόγο εκείνου που έχει την κατάλληλη γνώση, το λόγο, δηλαδή, του οποίου ομοίωμα δίκαια θα αποκαλούσαμε το γραπτό λόγο.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Έτσι ακριβώς. Πες μου τώρα τούτο. Ο νοήμων γεωργός, για όποιους σπόρους του φροντίζει και θέλει να του δώσουν καρπούς, τι από τα δύο κάνει, τους σπέρνει, έχοντας την επιθυμία να χαίρεται το καλοκαίρι στους κήπους του Άδωνη βλέποντας πως έγιναν όμορφα φυτά, ή μήπως, όταν τα κάνει αυτά, τα κάνει για παιχνίδι και για να γιορτάσει; Μήπως, για τους σπόρους που τον ενδιαφέρουν σοβαρά, κάνει χρήση της γεωργικής τέχνης και, σπέρνοντάς τους στο κατάλληλο έδαφος, είναι ευχαριστημένος αν τον όγδοο μήνα ωριμάσουν πλήρως όσοι έσπειρε;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Έτσι είναι Σωκράτη. Αυτά κάνει στις περιπτώσεις που ενεργεί σοβαρά, ενώ κάνει άλλα στις περιπτώσεις που ενεργεί αλλιώς, δηλαδή όπως ανέφερες.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Και θα πούμε πως, όποιος κατέχει τη γνώση των δικαίων και των όμορφων και των καλών πραγμάτων έχει λιγότερη κρίση από το γεωργό, σε ό,τι αφορά τους δικούς του σπόρους;

ΦΑΙΔΡΟΣ: Καθόλου δεν θα το πούμε αυτό.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Επομένως, όταν ενεργεί σοβαρά, δεν θα τους γράψει στο νερό με μελάνι, σπέρνοντάς τους με την πέννα του, και με λόγους που δεν μπορούν ούτε να εκφραστούν προκειμένου να βοηθήσουν τον εαυτό τους, ούτε να διδάξουν ικανοποιητικά την αλήθεια.

ΦΑΙΔΡΟΣ: Φαίνεται πως όχι.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Φυσικά όχι. Όπως δείχνουν τα πράγματα, τους κήπους με τους χαρακτήρες των γραμμάτων, θα τους σπείρει και θα τους γράψει για παιχνίδι. Κι όταν συγγράφει, θα το κάνει σαν να μαζεύει θησαυρούς για την βοήθεια της μνήμης του, για να τους έχει ενεργούς αν φθάσει στο σημείο να γεράσει και να ξεχνάει, και αυτός και ο καθένας που θα ακολουθήσει την ίδια πορεία. Και θα ευχαριστηθεί όταν θα τους βλέπει να φυτρώνουν απαλοί.


Νομίζω ότι η σοβαρή ενασχόληση με αυτά γίνεται πολύ ομορφότερη όταν κανείς, κάνοντας χρήση της διαλεκτικής τέχνης, παραλάβει μια πρόσφορη ψυχή και φυτέψει και σπείρει μέσα της λόγους που να συνοδεύονται από την ανάλογη γνώση, που να μπορούν να βοηθούν και τον εαυτό τους κι εκείνoν που τους φύτεψε, και να μην είναι άκαρποι, αλλά να έχουν σπόρο, και από εκεί πάλι να φυτρώνουν άλλοι λόγοι σε άλλες ψυχές, οι οποίοι να μπορούν να διατηρούν για πάντα αθάνατη τη σπορά, και να κάνουν ευτυχισμένο αυτόν που τους έχει, στο μεγαλύτερο βαθμό που αυτό είναι δυνατό στον άνθρωπο.









ΠΛΑΤΩΝΑΣ - ΦΑΙΔΡΟΣ

ΠΛΑΤΩΝΑΣ ΣΥΜΠΟΣΙΟΝ(Ή ΠΕΡΙ ΕΡΩΤΟΣ ΗΘΙΚΟΣ’)




1. ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ. Αισθάνομαι, ότι δεν είμαι απροετοίμαστος σε όσα μ' ερωτάτε. Πράγματι έτυχε προ ημερών ν' ανεβαίνω προς την πόλη από το σπίτι μου από το Φάληρο. Ένας γνωστός μου τότε με αντιλήφθηκε και μου φώναξε από μακριά αστειευόμενος συγχρόνως με τον τρόπο της προσφώνησης :
"Ε, συ" φώναξε "δημότη του Φαλήρου Απολλόδωρε, δεν με περιμένεις;"
Εγώ σταμάτησα και τον περίμενα. Εκείνος τότε μου είπε:
"Αλήθεια, Απολλόδωρε. Ζητούσα τελευταία να σε βρω. Ήθελα να μάθω λεπτομέρειες για τη συγκέντρωση του Αγάθωνα και του Σωκράτη και του Αλκιβιάδη και των άλλων, που έλαβαν μέρος στο δείπνο τότε, για τις ομιλίες περί έρωτος, τι έλεγαν. Κάποιος άλλος μου έκαμε λόγο γι' αυτά, ο οποίος τα είχε ακούσει από τον Φοίνικα του Φιλίππου, μου πρόσθεσε δε ότι εσύ τα γνώριζες. Αλλά δεν είχε να μου πεί τίποτε συγκεκριμένο. Διηγήσου μου λοιπόν εσύ περί αυτών. Είσαι άλλωστε εσύ ο αρμοδιώτερος να ανακοινώνεις τις ομιλίες του φίλου σου. Πρώτ' απ' όλα όμως" προσέθεσε "πες μου: παρευρέθηκες προσωπικά σε αυτή την συγκέντρωση ή όχι;"
Εγώ τότε απάντησα:
"Ειν' ολοφάνερο, πως τίποτε το θετικό δεν σ' επληροφόρησε ο πληροφορητής σου, αφού πιστεύεις πως η συγκέντρωση αυτή, που μ' ερωτάς, έλαβε χώρα τώρα τελευταίως, ώστε να είμαι παρών και εγώ".
"Και βέβαια".
"Από πού και ως που" είπα "Γλαύκωνα; Δεν ξέρεις πως είναι χρόνια πολλά που ο Αγάθωνας απουσιάζει απ' εδώ, και ότι από τον καιρό που εγώ συναναστρέφομαι τον Σωκράτη και έχω βάλει σαν καθημερινό μου έργο να γνωρίζω ό,τι λέγει και ό,τι κάνει, δεν είναι καν ούτε τρία χρόνια; Σαν τότε γύριζα άσκοπα όπου τύχει και πίστευα πως κάτι κάνω, ενώ ήμουν δυστυχισμένος όσο κανένας όχι λιγότερο παρ' όσο είσαι τώρα εσύ, που νομίζεις ότι κάθε άλλη ασχολία είναι προτιμότερη παρά να φιλοσοφείς".
Και εκείνος
"Μη με υβρίζεις" είπε "μόνο πές μου: πότε έγινε η συγκέντρωση αυτή;"
Εγώ τότε του είπα:
"Παιδιά είμαστε τότε εμείς ακόμη. Τότε που ο Αγάθων πέτυχε το βραβείο με την πρώτη τραγωδία του, την επομένη της ημέρας που είχε προσφέρει την επινίκια θυσία αυτός και τα μέλη του χορού του".
"Ώστε είναι, καθώς βλέπω, πολύς καιρός από τότε" είπε. "Και ποιος σου την διηγήθηκε; Ο Σωκράτης μήπως ατομικά;"
"Α όχι προς Θεού εκείνος" απάντησα "αλλ' αυτός που την είπε του Φοίνικος. Ήταν ένας κάποιος Αριστόδημος από το Κυδαθήναιον, μικροκαμωμένος, διαρκώς ανυπόδητος. Είχε παρευρεθεί στην συγκέντρωση σαν θαυμαστής του Σωκράτη από τους ενθουσιωδεστέρους, καθώς φαίνεται, της εποχής εκείνης. Εγώ όμως και από τον Σωκράτη επίσης ζήτησα ήδη μερικές πληροφορίες για όσα άκουσα απ' εκείνον, και μου το βεβαίωσεν, όπως εκείνος μου τα είχε διηγηθεί".
"Τότε πως δεν μου τα διηγείσαι;" είπε. "Ο δρόμος εξ άλλου προς την πόλη είναι από πάσης απόψεως κατάλληλος, ώστε περπατώντας κανείς και να λέγει και ν' ακούει".
Έτσι λοιπόν πεζοπορούντες συνομιλούσαμε συγχρόνως περί του θέματος, ώστε, όπως σας έλεγα και στην αρχή, απροετοίμαστος δεν είμαι. Αν λοιπόν είναι ανάγκη να τα διηγηθώ και σε σας, οφείλω να το κάμω. Άλλωστ' εγώ και γενικά, από τις φιλοσοφικές συζητήσεις, είτ' εγώ τις διεξάγω είτ' από άλλους τις ακούω, ανεξαρτήτως της ωφέλειας που πιστεύω πως έχω, ασύγκριτη είναι η ευχαρίστηση που δοκιμάζω Ενώ από άλλες ομιλίες, ιδιαίτερα μάλιστα απ' αυτές που έχετε μεταξύ σας εσείς οι πλούσιοι και οι άνθρωποι των υποθέσεων, και ο ίδιος στενοχωρούμαι, και σας τους φίλους μου σας ελεεινολογώ, που νομίζετε πως κάτι κάνετε, ενώ δεν κάνετε παρά ένα μηδέν. Ενδεχόμενο τώρα και σεις πάλι να με θεωρείτε αξιολύπητο, και νομίζω πως είναι αληθινό αυτό που νομίζετε. Εγώ όμως για σας δεν το νομίζω απλά. Είμαι βέβαιος.
ΕΤΑΙΡΟΣ. Ο ίδιος είσαι πάντα, καημένε Απολλόδωρε. Πάντα κακολογείς και τον εαυτό σου και τους άλλους και μου παρέχεις την εντύπωση, πως θεωρείς αξιολύπητο κυριολεκτικά όλον τον κόσμο εκτός από τον Σωκράτη - τον εαυτό σου πρώτα πρώτα. Από πού τάχα να σου κόλλησε αυτή η επονομασία, που σε φωνάζουν μανικόν, δεν το ξέρω. Πάντως στα λόγια σου είσαι πάντοτε έτσι αγριεύεις και με τον εαυτόν σου και με τους άλλους, με εξαίρεση τον Σωκράτη.
ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ. Ε, βέβαια, αγαπητέ μου. Είναι ολοφάνερο δα: μ' αυτές τις αντιλήψεις που έχω για τον εαυτό μου και για σας, είμ' ένας τρελλός και ένας ανισόροπος.
ΕΤΑΙΡΟΣ. Δεν αξίζει., Απολλόδωρε, να φιλονικούμε τώρα γι' αυτό. Μόνο, όπως σε παρακαλέσαμε, αυτό να κάμεις μόνο: διηγήσου, τι ήταν οι ομιλίες.
ΑΠΟΛΛΟΔΩΡΟΣ. Λοιπόν το περιεχόμενό τους ήταν περίπου το εξής - ή καλύτερα θα δοκιμάσω από την αρχή, όπως εκείνος μου τα διηγήθηκε, να σας τα διηγηθώ και εγώ.
2. Έλεγε λοιπόν, ότι συνάντησε τον Σωκράτη λουσμένο και με σανδάλια στα πόδια (κάτι που σπανίως εκείνος έκανε), και τον ρώτησε που πηγαίνει και έγινε τόσο κομψός.
"Στου Αγάθωνος", απάντησε εκείνος "σε δείπνο. Χθες στα επινίκια του ξέφυγα. Τρόμαξα την πολυκοσμία. Υποσχέθηκα όμως να παρευρεθώ σήμερα. Αυτός είναι ο λόγος που εξωραϊσθηκα, ώστε ωραίος στου ωραίου να εμφανισθώ. Αλλά συ" είπε "τι θα έλεγες; Θα δεχόσουν απρόσκλητος να έλθεις στο δείπνο;"
Εγώ τότε, είπε, του απάντησα: "Όπως ορίζεις".
"Έλα λοιπόν μαζί" είπε. "Έτσι θα χαλάσουμε και την παροιμία θα την τροποποιήσουμε, ότι και στων γενναίων τα τραπέζια ακάλεστοι πηγαίνουν οι γενναίοι. Ο Όμηρος άλλωστε καταντά όχι μόνο να έχει χαλάσει, αλλά και να έχει κατεξευτελίσει την παροιμία αυτή. Ενώ περιγράφει τον Αγαμέμνονα σαν έναν άνθρωπο εξαιρετικά ικανό στον πόλεμο και τον Μενέλαο σαν έναν απόλεμο λογχοφόρο, εντούτοις στην θυσία που προσφέρει και το τραπέζι που παραθέτει ο Αγαμέμνων παριστάνει τον Μενέλαο να έρχεται απρόσκλητος στο συμπόσιο, κατώτερος αυτός στου ανωτέρου του". Σ' αυτό απάντησε εκείνος: "Πιθανόν όμως και εγώ να διατρέχω τον κίνδυνο, όχι όπως λες εσύ, Σωκράτη, αλλ' όπως ο Όμηρος: ανάξιος εγώ να προσέλθω απρόσκλητος στο συμπόσιο ενός διανοουμένου. Κοίταξε λοιπόν, πως θα δικαιολογηθείς που με πήρες μαζί σου. Πάντως εγώ θ' αναφέρω, ότι έρχομαι όχι ακάλεστος αλλά καλεσμένος από σένα". "Μαζί και οι δύο πηγαίνοντας", απάντησε "θα βρούμε στο δρόμο τι θ' απαντήσουμε. Ας πηγαίνουμε".
Αυτά τα λόγια πάνω κάτω αντάλλαξαν, είπε, και ύστερα προχώρησαν. Στο δρόμο ο Σωκράτης σαν να είχε συγκεντρωθεί στις σκέψεις του, και έτσι έμενε πίσω εκεί που βάδιζε. Αυτός τον περίμενε, αλλ' εκείνος του συνιστούσε να προχωρεί προς τα εμπρός. Όταν έφθασε στο σπίτι του Αγάθωνα βρήκε την πόρτα ανοικτή και τότε του συνέβη, λέγει, κάτι κωμικό. Από μέσα ένας δούλος έσπευσε αμέσως να τον υποδεχθεί και τον οδήγησε στο μέρος, όπου είχαν καταλάβει τις θέσεις τους οι άλλοι. Τους βρήκε έτοιμους πλέον ν' αρχίσουν να δειπνούν. Αμέσως τότε, μόλις τον είδε ο Αγάθων, του φώναξε:
"Α Αριστόδημε, πάνω στην ώρα έρχεσαι να δειπνήσεις μαζί μας. Αν πάλι ήλθες γι' άλλη υπόθεση, ανάβαλέ την γι' άλλη φορά. Να, και χθες σ' ζητούσα να σε καλέσω και δεν κατόρθωσα να σε ανακαλύψω. Και ο Σωκράτης; Πως δεν μας τον έφερες μαζί σου;"
Εγώ τότε, είπε, γυρίζω πίσω και δεν βλέπω πουθενά τον Σωκράτη να έρχεται μαζί. Εξήγησα λοιπόν, ότι και εγώ με τον Σωκράτη έρχομ' εδώ, καλεσμένος απ' εκείνον στο δείπνο.
"Πολύ καλά έκαμες" είπε. "Μα εκείνος που είναι;"
"Τώρα δα ετοιμάζόταν να μπει από πίσω μου εκπλήσσομαι μάλιστα και εγώ που να είναι".
"Δεν κοιτάζεις λοιπόν, παιδί" είπε ο Αγάθων "να μας οδηγήσεις μέσα τον Σωκράτη; Και συ, Αριστόδημε" προσέθεσε "τοποθετήσου κοντά στον Ερεξίμαχο".
3. Την ώρα λοιπόν που ο δούλος του έπλενε τα πόδια να πλαγιάσει, ένας άλλος δούλος ήλθε και έφερε την είδηση, ότι ο Σωκράτης σας αυτός απεσύρθη στο πρόθυρο του γειτονικού σπιτιού και μένει εκεί ακίνητος. Αυτός τον προσκαλεί, εκείνος όμως δεν δέχεται να μπει.
"Περίεργο" είπε "αυτό που μας λες: Πήγαινε γρήγορα να τον καλέσεις και μην τον αφήσεις".
Εκείνος τότε παρενέβη:
"Όχι, αφήστε τον. Το έχει συνήθεια αυτό. Απομακρύνεται κάπου, όπου τύχει, και μένει όρθιος. Θα έλθει όμως, γρήγορα, φαντάζομαι. Μην τον ενοχλείτε λοιπόν. Αφήσετέ τον".
"Καλά, αυτό θα κάνουμε, αφού το νομίζεις" είπε ο Αγάθων. "Σ' εμάς λοιπόν τους άλλους, παιδιά, βάλετε να δειπνήσουμε. Πάντως παραθέσετε ό,τι θέλετε, όπως όταν δεν έχετε κανένα να σας επιβλέπει - πράγμα που εγώ ποτέ μου δεν έκαμα. Και τώρα λοιπόν φαντασθείτε πως είμαι και εγώ καλεσμένος σας, όπως και οι άλλοι εδώ, και περιποιηθείτε μας, ώστε να σας εκφράσουμε τις ευχαριστίες μας".
Κατόπιν εκείνοι, είπε, έτρωγαν, ενώ ο Σωκράτης δεν εμφανιζόταν. Επανειλημμένως ο Αγάθωνας έδινε διαταγές να στείλουν να τον καλέσουν, αλλ' αυτός, δεν τον άφηνε. Επί τέλους ήλθε, όπως συνήθιζε, ύστερ' από καθυστέρηση όχι μεγάλη. Ήταν στα μέσα περίπου του δείπνου τους. Ο Αγάθωνας τότε, όπως έτυχε να είναι πλαγιασμένος τελευταίος και μόνο, του φώναξε:
"Εδώ, Σωκράτη, κοντά μου πλάγιασε. Έτσι θ' απολαύσω, με την επαφή μαζί σου, και την σοφή έμπνευση που σου ήλθε στην είσοδο. Δεν υπάρχει άλλωστε αμφιβολία, πως την συνέλαβες και την κατέχεις. Ειδεμή, δεν θ' άφηνες την θέση σου πρωτύτερα".

Και ο Σωκράτης κάθισε και είπε:
"Καλά θα ήταν, Αγάθων, να ήταν η σοφία έτσι, ώστε να μεταγγίζεται μεταξύ μας από το περισσότερο γεμάτο στο περισσότερο αδειανό, όταν αγγίζει ο ένας τον άλλο, όπως το νερό στα ποτήρια, που μεταγγίζεται με την κλωστή από το γεμισμένο στο αδειανό. Πράγματι, άν έχει αυτή την ιδιότητα και η πνευματική ανωτερότητα, τότε αποτιμώ πολύ ακριβά το πλάγιασμα στο πλευρό σου. Έτσι πιστεύω, πως θα γεμίσω από σένα σοφία άφθονη και υπέροχη. Η δική μου άλλωστε σοφία πρέπει να είναι μικρής αξίας ή και αμφίβολη, σαν όνειρο να ήταν. Ενώ η δική σου και περιφανής είναι και μέλλον εξαίρετο έχει, αφού δα από τώρα που είσαι νέος, ακτινοβόλησε τόσο δυνατά και εφάντασε τελευταία ενώπιον μαρτύρων από το Πανελλήνιον 30.000 και πλέον".



"Είσ' ένας σκώπτης, Σωκράτη" είπε ο Αγάθωνας. "Αλλ' ας είναι. Αυτό θα το κανονίσουμε δικαστικά τώρα μετά από λίγο εγώ και συ, ό,τι αφορά την πνευματική υπεροχή, με δικαστή τον Διόνυσο. Τώρα κοίταξε πρώτα να δειπνήσεις".

4. Κατόπιν, είπε, αφού πλάγιασε ο Σωκράτης και δείπνησε, επίσης και οι άλλοι, έκανα σπονδές και έψαλαν ύμνο στον θεό και τ' άλλα τα έθιμα. Προχώρησαν ύστερα στην οινοποσία. Ο Παυσανίας τότε, είπε, άνοιξε την ομιλία ως εξής:

"Όλα καλά, κύριοι, αλλά με τι τρόπο θα πίνουμε ανετότερα; Όσον αφορά εμένα, σας δηλώνω, ότι αληθινά αισθάνομαι πολύ άσχημα από το χθεσινό ποτό και χρειάζομαι κάποια ανάπαυση. Υποθέτω δε και οι περισσότεροι από σας, αφού και σεις είχατε χθες παρευρεθεί. Σκεφθείτε λοιπόν με τι τρόπο θα μπορούσαμε να πίνουμε με την μεγαλύτερη δυνατή άνεση".
Ο Αριστοφάνης τότε απάντησε:
"Αυτό βέβαια καλά το λές, Παυσανία. Με κάθε τρόπο πρέπει να εξασφαλίσουμε κάποια άνεση στο ποτό. Γιατί και εγώ είμαι από τους βουτηγμένους της χθεσινής βραδυάς".
Όταν τους άκουσε ο Ερυξίμαχος του Ακουμενού, πρόσθεσε:
"Μάλιστα, έχετε δίκιο. Έναν ακόμη από σας θέλω ν' ακούσω: πως αισθάνεσαι με την αντοχή σου στο ποτό, Αγάθωνα;"

"Καθόλου" είπε "κι εγώ δεν αντέχω".
"Μα αυτό καταντά, βλέπω, εύρημα να είναι για μάς" είπε "εμένα δηλαδή και τον Αριστόδημο και τον Φαίδρο και τούτους εδώ, αν σεις που είσθε οι δυνατότεροι στο κρασί, έχετε από τώρα κουρασθεί. Εμείς δα είμαστε πάντοτε μικρής αντοχής. Όσον αφορά τον Σωκράτη, αυτόν δεν τον λογαριάζω. Βαστά και στα δύο, ώστε να μείνει ευχαριστημένος, είτε το ένα κάνουμε είτε το άλλο. Αφού λοιπόν κανείς από τους παρόντες, όπως αντιλαμβάνομαι, δεν αισθάνεται την διάθεση να πίνει πολύ κρασί, ίσως τότε, αν σας ανέπτυσσα τις ορθές απόψεις για τη μέθη τι πράγμα είναι, δεν θα ήμουν και τόσο δυσάρεστος. Σ' εμένα δηλαδή έχει γίνει νομίζω, πλήρως φανερό από την ιατρική επιστήμη τούτο, ότι η μέθη είναι πράγμα επιβλαβές στον άνθρωπο. Επομένως ούτε εγώ θα δεχόμουν από δική μου πρωτοβουλία να προχωρήσω πολύ στην οινοποσία, ούτε σε άλλον θα το συνιστούσα, ιδίως όταν έχει βαρύ ακόμη το κεφάλι του από την προηγούμενη ημέρα".


"Μα εγώ" είπε διακόπτοντας ο Φαίδρος από τον Μυρινούντα "συνήθως συμμορφώνομαι σε όσα λες, ιδίως στα περί της ιατρικής. Στην προκειμένη δε περίσταση, αν σκεφθούν λογικά, και οι άλλοι επίσης".
Στο άκουσμα τούτων όλοι συμφώνησαν να μη φθάσουν μέχρι μέθης στην αποψινή συγκέντρωση, αλλά να πίνουν έτσι προς ευχαρίστηση.

5. "Αφού λοιπόν" εξακολούθησε ο Ερυξίμαχος "η πρόταση αυτή έγινε δεκτή, να πίνει όσο θέλει ο καθένας, να μην υπάρχει δε κανείς εξαναγκασμός, κάνω τώρα την παρακάτω εισήγηση: την αυλητρίδα που μας ήλθε προ ολίγου, να την αφήσουμε να πάει στο καλό - ας παίζει για τον εαυτό της ή αν προτιμά, για τις γυναίκες του σπιτιού - εμείς δε ν' απασχολήσουμε την σημερινή μας συγκέντρωση με ομιλίες. Και με ποιας φύσεως ομιλίες, προσφέρομαι, αν το επιθυμείτε, να σας προτείνω".
Όλοι τότε είπαν, ότι και το επιθυμούν και τον παρακαλούν να προτείνει.


Και ο Ερυξίμαχος είπε:
"Το προοίμιο του λόγου μου είναι από την Μελανίππη του Ευριπίδη. Δική μου δεν είν' η κουβέντα, αλλά του Φαίδρου απ' εδώ, αυτή που πρόκειται ν' αναπτύξω. Κάθε φορά ο Φαίδρος μου επαναλαμβάνει με αγανάκτησιν: "Δεν είναι" λέγει "κρίμα, Ερυξίμαχε, σε άλλους μεν θεούς ύμνοι και παιάνες να έχουν συντεθεί από τους ποιητές, σ' τον Έρωτα δε, ένα τόσο αρχαίο και τόσο μεγάλο θεό, να μην έχει ακόμη συνθέσει, ούτε ένας από τους τόσους ποιητές, που εμφανίσθηκαν, κανένα εγκώμιο; Ή αν προτιμάς πάλι να ρίψεις ένα βλέμμα στους προκομμένους τους σοφιστές: στον Ηρακλή μεν και άλλους συντάσσουν επαίνους σε πεζό λόγο, όπως π.χ. ο λαμπρός μας ο Πρόδικος. Και αυτό πάντως δεν είναι και τόσο παράξενο. Εγώ όμως έτυχε κάποτε να δώ το βιβλίο ενός σοφού, στο οποίο υπήρχε ένα υπέροχο εγκώμιο στο αλάτι για την χρησιμότητά του. Και ένα πλήθος άλλα παρόμοια πράγματα βλέπει κανείς να έχουν γίνει αντικείμενο εγκωμιασμού. Να καταβάλουν λοιπόν τόσο ζήλο σε τέτοιου είδους πράγματα, τον Έρωτα δε να μην έχει αναλάβει ως τα σήμερα κανείς ακόμη άνθρωπος να εξυμνήσει επάξια - αλλ' έχει τόσο παραμεληθεί ένας θεός τόσης σημασίας!"


Αυτά λοιπόν είναι που μου λέγει ο Φαίδρος, δικαιολογημένα νομίζω. Εγώ λοιπόν αφ' ενός μεν επιθυμώ να καταβάλω χάριν αυτού φιλική συνεισφορά και να του φανώ ευχάριστος, αφ' ετέρου δε θεωρώ ότι αρμόζει για την παρούσα περίσταση να τιμήσουμε εμείς οι παρόντες τον θεό. Επομένως, αν συμφωνείτε και σεις, θα είχαμε έτσι αρκετή απασχόληση με ομιλίες. Νομίζω δηλαδή, ότι πρέπει ο καθένας μας να εκφωνήσει έναν λόγο σαν πανηγυρικό στον Έρωτα, τον ωραιότερο που θα μπορέσει, με τη σειρά από αριστερά προς τα δεξιά. Την αρχή να κάμει πρώτος ο Φαίδρος, επειδή και την πρώτη θέση έχει και συγχρόνως είναι ο εισηγητής του θέματος".

"Κανείς, Ερυξίμαχε" είπε ο Σωκράτης "δεν θα δώσει ψήφο αντίθετη. Πράγματι ουτ' εγώ πάντως θα έλεγα όχι, εγώ που τονίζω ότι άλλο τίποτε δεν κατέχω εκτός από τα ζητήματα του έρωτα", ούτε, υποθέτω, ο Αγάθωνας και ο Παυσανίας, ούτε πάλι ο Αριστοφάνης, που όλη του η ασχολία είναι γύρω από τον Διόνυσο και την Αφροδίτη, ούτε άλλος κανείς απ' αυτούς που βλέπω. Η αλήθεια όμως είναι, πως δεν βρισκόμαστε σε ίση μοίρα εμείς που κατέχουμε τις τελευταίες θέσεις. Αλλ' ας μιλήσουν οι προηγούμενοι κατά τρόπο ικανοποιητικό και όμορφο, και εμείς θα μείνουμε ευχαριστημένοι. Εμπρός λοιπόν, στο όνομα του Θεού, ας αρχίσει ο Φαίδρος και ας εγκωμιάζει τον Έρωτα".
Αυτά τα ίδια και οι άλλοι τότε συμφωνούσαν και συνιστούσαν, καθώς ο Σωκράτης. Τώρα, τι ο καθένας τους είπε, ούτε ο Αριστόδημος θυμόταν και τόσο, ούτε πάλι εγώ όσα εκείνος έλεγε όλα. Τα κυριώτερα όμως και εκείνα που μου φάνηκαν πως άξιζε να τα συγκρατήσω από αυτούς θα σας πώ του καθενός τον λόγο.
6. Πρώτος λοιπόν, καθώς είπα, άρχισε, λέγει, ο Φαίδρος την ομιλία του κάπου απ' αυτό το σημείο: ότι θεός μεγάλος είν' ο Έρωτας και αξιοθαύμαστος στα μάτια ανθρώπων και θεών, και για άλλα πολλά και ιδιαίτερα για την γέννησή του.
"Πράγματι το ότι είναι εξαιρετικά αρχαίος ο θεός, αυτό είναι τιμή μεγάλη" είπε. Απόδειξη δε τούτου: γονείς του Έρωτα ούτε υπάρχουν ούτ' αναφέρονται από κανένα, πεζογράφο ή ποιητή. Αντιθέτως ο μεν Ησίοδος λέγει, ότι κατά πρώτον υπήρξε το Χάος.
Ύστερα πάλι η Μάννα Γη με τα πλατιά τα στήθια ατράνταχτο θεμέλιωμα κι αιώνιο της πλάσης κι ο Έρως.
λέγει δηλαδή, πως ύστερ' από το Χάος αναφάνηκαν αυτά τα δύο, η Γη και ο Έρωτας. Ο δε Παρμενίδης λέει για τη Δημιουργία:
πρώτον απ' όλους τους θεούς τον Έρωτα εστοχάσθη
Με τον Ησίοδο δε συμφωνεί και ο Ακουσίλαος. Μ' αυτόν τον τρόπο από πολλές πηγές ομόφωνα αναγνωρίζεται, ότι ο Έρως είναι πανάρχαιος.
Και όπως είναι αρχαιότατος, είναι πρόξενος σπουδαιοτάτων ευεργετημάτων προς εμάς. Εγώ τουλάχιστον δεν θα είχα ν' αναφέρω, τι σπουδαιότερο ευεργέτημα υπάρχει για τον άνθρωπο ευθύς από τα πρώτα χρόνια της νεότητάς του, παρά εραστής αξιόλογος και αγαπημένος παρόμοιος για έναν εραστή. Διότι εκείνο που πρέπει να κατευθύνει σε όλη του τη ζωή τον άνθρωπο, που θέλει να ζήσει μια ζωή ανώτερη, αυτό ούτε δεσμοί συγγενικοί είναι σε θέση να καλλιεργήσουν μέσα του τόσο άρτια, ούτε τιμητικές διακρίσεις, ούτε πλούτος, ούτε άλλο κανένα, όσο ο έρωτας. Και αυτό που λέω είναι τι; Η ντροπή για τ' αξιόμεμπτα, η φιλοτιμία για τ' αξιέπαινα. Χωρίς αυτά δεν είναι δυνατό ούτ' ένα κράτος ουτ' ένα άτομο να κατορθώσουν κατορθώματα σπουδαία και λαμπρά. Σας διαβεβαιώνω λοιπόν: ένας ερωτευμένος αν συνέβαινε ν' ανακαλυφθεί είτε ότι διαπράττει κάτι ανάρμοστο, είτε ότι υφίσταται εκ μέρους άλλου χωρίς να φέρει αντίσταση από ανανδρία του, δεν θα του ήταν τόσο οδυνηρό να τον έβλεπε ο πατέρας του είτε οι σύντροφοί του ή κανείς άλλος, όσο ο εραστής του. Αυτό το ίδιο παρατηρούμε και στον ερώμενον: ντρέπεται ιδιαίτερα τους εραστές του, αν τύχει και τον δούν σε πράξη απρεπή. Αν βρισκόταν λοιπόν κανένας τρόπος, ώστε να συγκροτηθεί κράτος ή σώμα στρατιωτικό μόνο από εραστές και ερώμενους, δεν είναι δυνατό να είχαν καλύτερο τρόπο διακυβερνήσεως της χώρας τους, παρά με το ν' απέχουν από κάθε χυδαίο και να καλλιεργούν μεταξύ τους την άμιλλα. Και στις μάχες επίσης αυτοί θ' αναδεικνύονταν ο ένας στο πλευρό του άλλου, και λίγοι να ήταν, νικητές όλου, θα έλεγα, του κόσμου. Διότι ένας ερωτευμένος θα ανεχόταν πολύ λιγότερο, φαντάζομαι, να τον δει ο αγαπημένος του είτε να λιποτακτεί είτε να πετά τα όπλα, παρά να τον δει όλος ο άλλος κόσμος. Αντ' αυτού θα προτιμούσε χίλιους θανάτους. Πόσο μάλλον να εγκαταλείψει τον αγαπημένο του ή να μη σπεύσει σε βοήθειά του, όταν κινδυνεύει - όχι! τόσο ανάξιος δεν είναι κανείς, που να μη τον γεμίσει ο ίδιος ο Έρωτας δύναμη θεία και γενναιότητα, ώστε όμοιος ν' αναδειχθεί προς τον εκ φύσεως ηρωικότατο. Και κυριολεκτικά, αυτό που είπε ο Όμηρος, ότι λεβεντιά εφύσηξ' ο θεός σε μερικούς ήρωες, αυτό προσφέρει ο Έρωτας στους ερωτευμένους, σαν κάτι που προέρχετ' απ' αυτόν.
7. Εξ άλλου και την ζωή τους να θυσιάζουν δέχονται οι ερωτευμένοι και μόνοι, όχι πλέον οι άνδρες μόνο, αλλ' ακόμη και οι γυναίκες. Ως προς αυτό προσφέρει και η κόρη του Πελία η Άλκηστη μαρτυρία αρκετή προς υποστήριξη του ισχυρισμού μου τούτου στο Πανελλήνιο. Μόνη αυτή προσεφέρθει ν' αποθάνει στην θέση του ανδρός της και όμως ζούσαν και ο πατέρας και η μητέρα του. Απ' αυτούς φάνηκε τόσο ανώτερη σε αφοσίωση χάρις στον έρωτά της, ώστε ν' αποδείξει ότι ξένοι ήταν εκείνοι προς τον γιο τους και μόνο κατ' όνομα συγγενείς. Και με την πράξη της αυτή που έκαμε, εμφανίσθηκε όχι μόνον στων θνητών, αλλά και στων θεών τα μάτια, ότι κατόρθωσε κάτι τόσον ευγενικό, ώστ' ενώ από το πλήθος των ανθρώπων, οι οποίοι επετέλεσαν πολυάριθμα λαμπρά κατορθώματα, σε μερικούς μόνον, ελαχίστους, χάρισαν σαν τιμή οι θεοί το ν' απελευθερώσουν την ψυχήν τους από τον Άδην, όμως εκείνης την ψυχή την απολύτρωσαν, θαμβωθέντες από την πράξη της. Έτσι τιμούν και οι θεοί ξεχωριστά τον ζήλο της στον έρωτα και τον ηρωισμό.
Τουναντίον τον Ορφέα του Οιάγρου άπρακτο από τον Άδη εξαπέστειλαν. Του παρουσίασαν το φάντασμα της γυναικός του μόνο, χάριν της οποίας ήλθε, εκείνη την ιδίαν δεν θέλησαν να του επιστρέψουν. Διότι εκρίθη, ότι εφέρετο άτολμα, σαν κιθαρωδός που ήταν, και δεν είχε το θάρρος να θυσιάσει χάριν του έρωτά του την ζωή του, όπως η Άλκηστη, αλλα μηχανευόταν πώς να εισχωρήσει ζωντανός στον Άδη. Λοιπόν γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο τον τιμώρησαν και όρισαν ο θάνατός του από γυναίκες να προέλθει. Όχι σαν τον Αχιλλέα, της Θέτιδος τον γιο, που τον τίμησαν και τον έστειλαν στις νήσους των μακάρων. Επειδή, ενώ είχε προειδοποιηθεί από την μητέρα του, ότι θ' αποθάνει, αν σκοτώσει τον Έκτορα, αν όμως δεν το κάμει, θα επιστρέψει στον τόπο του και θα τελειώσει τη ζωή του σε βαθειά γεράματα, εντούτοις είχε το θάρρος και προτίμησε να βοηθήσει τον εραστή του Πάτροκλο και να τον εκδικήσει και ύστερα να πεθάνει όχι μόνον χάριν εκείνου αλλά και αμέσως κατόπιν εκείνου, όταν πλέον εκείνος ήταν νεκρός. Γι' αυτό ίσα ίσα και οι θεοί τον καμάρωσαν εξαιρετικά και εξαιρετικά τον τίμησαν, που απέδιδε τόση σημασία στον εραστή του. Ο Αισχύλος πάντως φλυαρεί μ' αυτό που λέει, ότι ο Αχιλλέας ήταν εραστής του Πατρόκλου, αυτός που ήταν ωραιότερος όχι μόνο από τον Πάτροκλο, αλλά και από όλους τους άλλους ήρωες, και αγένειος ακόμη, και έπειτα νεώτερος πολύ, όπως μας παραδίδει ο Όμηρος. Όχι! Η αλήθεια είναι, ότι οι θεοί εκτιμούν βεβαίως πάρα πολύ το είδος αυτό του ηρωισμού στον έρωτα, περισσότερο όμως θαυμάζουν και καμαρώνουν και ανταμείβουν, όταν ο ερώμενος αφοσιώνεται στον εραστή, παρά όταν ο εραστής στον ερώμενο. Γιατί συγγενέστερη προς τους θεούς ύπαρξη είν' ο εραστής παρά ο ερώμενος, αφού μέσα του έχει τον θεό. Για αυτό απένειμαν στον Αχιλλέα μεγαλύτερες τιμές παρά στην Άλκηστη, και τον έστειλαν στων μακάρων τις νήσους.
Έτσι λοιπόν ισχυρίζομαι εγώ, ότι ο Έρωτας είναι μεταξύ των θεών ο περισσότερο αρχαίος και ο περισσότερο σεβαστός και ο περισσότερο αποτελεσματικός για τους ανθρώπους σε απόκτηση προσωπικής αξίας και ευδαιμονίας και στη ζωή και μετά θάνατον.
8. Τέτοιος περίπου ήταν ο λόγος, είπε, τον οποίον εκφώνησε ο Φαίδρος. Μετά τον Φαίδρο ήσαν μερικοί άλλοι, τους οποίους δεν θυμόταν και τόσο καλά. Τους παρέτρεξε λοιπόν και διηγήθηκε του Παυσανία τον λόγο, ο οποίος είπε:
"Έχω την ιδέα, Φαίδρε, ότι το θέμα του λόγου δεν μας έχει τεθεί ορθώς, όπως δόθηκε έτσι αορίστως το παράγγελμα να εγκωμιάζουμε τον Έρωτα. Βεβαίως, αν ένας ήταν ο Έρωτας, θα ήταν εν τάξει. Αλλά τώρα να που δεν είναι ένας. Εφ' όσον λοιπόν δεν είναι ένας, ορθότερο είν' εκ των προτέρων να καθορισθεί, ποιας φύσεως είν' εκείνος τον οποίον οφείλουμε να εγκωμιάσουμε. Θα δοκιμάσω λοιπόν εγώ να επανορθώσω αυτή την παράλειψη, να καθορίσω πρώτα τον Έρωτα που πρέπει να εγκωμιάζουμε, και κατόπιν να συνθέσω ένα πανηγυρικό αντάξιο του θεού αυτού.

Λοιπόν σε όλους μας είναι γνωστό, ότι Αφροδίτη χωρίς Έρωτα δεν υπάρχει. Αν υπήρχε μία Αφροδίτη, ένας Έρωτας θα υπήρχε. Εφ' όσον όμως υπάρχουν δύο, δύο κατ' ανάγκην και Έρωτες υπάρχουν. Και πώς να μην είναι δύο οι θεές; Η μία πάντως αρχαιότερη και χωρίς μητέρα κόρη του Ουρανού, αυτή που της δίνουμε και το επώνυμο Ουρανία. Η άλλη νεωτέρα, του Διός και της Διώνης, αυτή την ονομάζουμε Πάνδημον. Κατ' ανάγκη άρα και ο Έρως, ο ένας μεν, ο συνεργάτης της δευτέρας, σωστό είναι να λέγεται Πάνδημος. Ουράνιος ο άλλος. Καθήκον μας είναι βέβαια για όλους τους θεούς είναι να λέγουμε καλά , όμως ας προσπαθήσουμε να περιγράψουμε την δικαιοδοσία και των δύο χωριστά. Για κάθε πράξη ισχύει το εξής: εφ' όσον εκτελείται αυτή καθ' εαυτή, δεν είν' ουτ' αξιέπαινος ουτ' αξιόμεμπτος. Αυτό π.χ. που κάνουμε εμείς αυτή τη στιγμή, να πίνουμε ή να τραγουδάμε ή να συζητάμε, απ' αυτά κανένα δεν είναι καθ' εαυτό αξιέπαινο, στην εκτέλεσή του όμως καταλήγει συνήθως να είναι έτσι, όπως τυχόν πραγματοποιηθεί, δηλαδή αν εκτελεσθεί κατά τρόπον ηθικό και ορθό, αποβαίνει ηθικό, αν κατά τρόπο μη ορθό, ανήθικο. Το ίδιο ακριβώς και με την αγάπη. Και ο Έρως δεν είναι στην ολότητά του κάτι ευγενικό και άξιο εγκωμίων, αλλά μόνον εκείνος που παρακινεί σε ευγενικά ερωτικά αισθήματα.
9. Λοιπόν ο μεν Έρως της Πανδήμου Αφροδίτης είναι αληθινά πάνδημος και προβαίνει σε ό,τι τύχει. Αυτός είναι ο έρωτας, που δοκιμάζουν οι κατώτεροι άνθρωποι. Ερωτεύονται δε αυτού τους είδους τα πρόσωπα πρώτον μεν όχι ολιγότερο γυναίκες, παρ' όσον παιδιά. Έπειτα και όσους τυχόν ερωτεύονται, το σώμα τους μάλλον παρά την ψυχή ερωτεύονται. Ύστερα παιδιά κατωτέρας, όσον το δυνατόν, διανοητικότητας επειδή κοιτάζουν πώς να πραγματοποιήσουν τους σκοπούς τους, και αδιαφορούν αν τα μέσα είναι ηθικά ή όχι. Έτσι συμβαίνει στις ενέργειές τους να κάνουν ό,τι τους τύχει, αδιακρίτως και το καλό και το αντίθετο. Προέρχεται άλλωστε και από την θεά, η οποία και νεωτέρα είναι πολύ από την άλλη και συμμετέχει στη γέννησή της και το θηλυκό και το αρσενικό στοιχείο. Απεναντίας ο άλλος είναι της Ουρανίας η οποία πρώτον μεν δεν έχει μέσα της το θηλυκό στοιχείο, αλλά μόνον αρσενικό, έπειτα είναι αρχαιότερη, απαλλαγμένη ατασθαλίας. Γι' αυτόν μάλιστα τον λόγο στρέφονται προς το αρσενικό όσοι έχουν μέσα τους την πνοή αυτού του Έρωτα, και αρέσκονται σε ό,τι εκ φύσεως έχει μεγαλύτερη ρωμαλεότητα και νοημοσύνη.
Θα μπορούσε μάλιστα κανείς και εντός αυτής ταύτης της περιοχής της αγάπης για τα παιδιά να διακρίνει ποιοι γνήσια είναι παρακινημένοι από τούτον τον Έρωτα: αυτοί δεν ερωτεύονται ανώριμα παιδιά, αλλά όταν αρχίσουν πλέον να έχουν κρίση, και τούτο συμπίπτει σχεδόν με την εμφάνιση των πρώτων τριχών του προσώπου. Διότι όσοι από τότε αρχίζουν να ερωτεύονται, είναι, κατά την γνώμη μου, αποφασισμένοι την ζωή τους ολόκληρη μαζί να μείνουν και από κοινού να συζήσουν. Όχι να τον εξαπατήσουν, ανώριμο όπως τον πέτυχαν στην αφέλειά του, και ύστερα να γελάσουν σε βάρος του και να τον αφήσουν, για να τρέξουν σε έναν άλλον.
Έπρεπε μάλιστα και νόμος να υπάρχει που να απαγορεύει τον έρωτα των μικρών παιδιών. Δεν θα σπαταλιόταν τότε τόση προσπάθεια σε κάτι αβέβαιο. Διότι αβέβαιο είναι το τέλος των παιδιών, ως που θα καταλήξει η εξέλιξή τους ως προς τα ελαττώματά τους ή τα προτερήματα, τα ψυχικά και τα σωματικά. Οι ανώτεροι βέβαια άνθρωποι θεσπίζουν μόνοι τους για τον εαυτόν τους τον νόμο αυτόν εκουσίως. Έπρεπε όμως και στους χυδαίους αυτούς εραστές να επιβάλλουμε δια της βίας μια τέτοια διαγωγή, όπως και με τις γυναίκες τις ελεύθερες τους εξαναγκάζουμε, όσο μας είναι δυνατόν, να μη συνάπτουν ερωτικές σχέσεις. Γιατί αυτοί είναι που έχουν προκαλέσει και τη δυσφήμιση, ώστε να φθάνουν μερικοί να υποστηρίζουν, πως είναι ντροπή να φαίνεται κανείς ευχάριστος στον εραστή του. Και το υποστηρίζουν έχοντες υπ' όψη τους αυτούς, επειδή βλέπουν σε αυτούς την έλλειψη κάθε λεπτότητας και χρηστότητας. Άλλωστε καμία, φαντάζομαι, πράξη, που γίνεται βέβαια σύμφωνα με τους κανόνες της ευπρέπειας και της ηθικής, δεν είναι δυνατόν να επισύρει δίκαιη κατηγορία.
Όσον αφορά τώρα τις ηθικές αντιλήψεις τις σχετικές με τον έρωτα, στα άλλα μεν τα κράτη είναι εύκολα κατανοητές, διότι έχουν κανονισθεί κατά τρόπο μονοκόμματο. Ενώ εδώ είναι περίπλοκο.
Στην Ηλεία π.χ. και την Βοιωτία, και όπου δεν έχουν επιδεξιότητα στο λέγειν, έχει χωρίς περιορισμούς καθιερωθεί σαν ηθικό το να εκτελείς του εραστού το θέλημα, και κανείς, νέος ή γέρος, δε θα το χαρακτήριζε προσβλητικό. Και τούτο, για να μη μπαίνουν στον κόπο, νομίζω, ανίκανοι όπως είναι στο λέγειν, να ζητούν να κερδίσουν με ωραία λόγια τους νέους.
Στην Ιωνία πάλι και αλλού, σε πολλά μέρη, κρίνεται προσβλητικό σε όσους ζουν υπό την κυριαρχία των βαρβάρων. Γιατί στων βαρβάρων την αντίληψη ειν' εξ αιτίας της απολυταρχίας ανήθικο και τούτο, όπως και η αγάπη προς την καλλιέργεια του πνεύματος και τον αθλητισμό. Διότι δεν συμφέρει, φαντάζομαι, στους κυβερνώντες φρονήματα γενναία να καλλιεργούνται μεταξύ των υπηκόων και φιλίες και δεσμοί ισχυροί, ό,τι ακριβώς αναπτύσσουν συνήθως και τ' άλλα όλα και ο έρωτας. Εμπράκτως μάλιστα έλαβαν πείρα του πράγματος και στον τόπο μας οι δικτάτορες. Πράγματι του Αριστογείτονος ο έρωτας και του Αρμοδίου η φιλία ανέτρεψε, όταν σταθεροποιήθηκαν, την εξουσία τους. Κατ' αυτό τον τρόπο, όπου θεσπίσθηκε σαν ατιμωτικό να υποχωρείς στο θέλημα του εραστού, ο διακανονισμός αυτός οφείλεται στην ελαττωματικότητα εκείνων που τον θέσπισαν στων κυβερνώτων την αυθαιρεσία, στων κυβερνωμένων την ανανδρία. Όπου πάλι καθιερώθηκε αδιακρίτως σαν έντιμο, οφείλεται στην οκνηρία που υπήρχε στις ψυχές των καθιερωσάντων.
10. Ενώ εδώ ο διακανονισμός έχει γίνει πολύ αρτιώτερα παρά εκεί, και εύκολο δεν είναι, καθώς είπα, να συλλάβεις το νόημά του. Πράγματι, όταν σκεφθείς, ότι αναγνωρίζεται σαν ηθικώτερο ν' αγαπάς φανερά παρά κρυφά, και ιδιαιτέρως εκείνους που έχουν την φύση εκλεκτότερα και τα περισσότερα προτερήματα, και ας είναι λιγότερο ωραίοι από άλλους, και αφ' ετέρου ότι η ενθάρρυνση προς τον ερωτευμένο είν' εκ μέρους όλων εξαιρετική, όχι πάντως ως ενεργούντα πράξη επονείδιστο, και ότι, αν τον κατακτήσει, του φέρει, πιστεύουν, τιμή, ντροπή αν δεν τον κατακτήσει, και ότι στην προσπάθεια προς την κατάκτηση αφήνει η επικρατούσα ηθική ελεύθερο τον εραστή να προβαίνει σε πράξεις απίστευτες και εντούτοις να επαινείται, πράξεις τις οποίες αν τολμούσε να πράξει επιδιώκοντας και επιθυμώντας να επιτύχει ο,τιδήποτε άλλο εκτός απ' αυτό, θα προσεπορίζετο τις αυστηρότερες κατηγορίες - αν δηλαδή, στην επιθυμία του να κερδίσει από κανένα είτε χρήματα είτε την κατοχή ενός αξιώματος είτε άλλη επιρροή, εδέχετο να προβεί σε πράξεις όμοιες, όπως οι ερασταί απέναντι των αγαπημένων τους, που παρεμβάλλουν στις προτάσεις τους ικεσίες και ταπεινωτικές παρακλήσεις και όρκους προφέρουν και διανυκτερεύσεις στα κατώφλια και προσφέρονται δούλοι να γίνονται σε δούλων τα έργα, οποία ούτε δούλος κανείς δεν θα κατεδέχετο, θα τον εμπόδιζαν τότε να ενεργούσε κατ' αυτόν τον τρόπο φίλοι και εχθροί. Αυτοί μεν θα τον ύβριζαν κόλακα και αναξιοπρεπή. Εκείνοι θα του έκαναν συστάσεις και θα αισθάνονταν γι' αυτά ντροπή. Ενώ τον ερωτευμένο που κάνει αυτά όλα, συμπάθεια τον συνοδεύει και το δικαίωμα έχει δοθεί από την κοινή γνώμη ακατηγόρητος να τα πράττει σαν να διέπραττε πράξη υπέρλαμπρη. Το εκπληκτικότερο δε είναι, ότι, όπως τουλάχιστον παραδέχεται ο λαός και τους όρκους που ορκίζεται αν παραβεί, συγχώρηση εκ μέρους των θεών ευρίσκει μόνος αυτός. Διότι της Αφροδίτης, λέγουν, ο όρκος όρκος δεν είναι. Κατ' αυτόν τον τρόπο και θεοί και άνθρωποι έχουν δώσει κάθε είδους δικαίωμα στον ερωτευμένο, όπως βεβαιώνει η συνήθεια του τόπου μας.

Από της απόψεως λοιπόν αυτής θα πίστευε κανείς, ότι αναγνωρίζεται σαν κάτι απολύτως ηθικό στην πόλη αυτή και το να ερωτεύεται κανείς και το να συνάπτει φιλία με τον εραστή του. Αφ' ετέρου όμως, όταν οι πατέρες προσλαμβάνουν σε εποπτεία των αγαπητών παιδαγωγούς και δεν τους επιτρέπουν να έρχονται σε ομιλίες με τους εραστές τους, και αυτές τις οδηγίες δίνουν στον παιδαγωγό. Όταν συνομήλικοι και σύντροφοι τους κατηγορούν, αν τύχει και παρατηρήσουν να συμβαίνει κάτι παρόμοιο, χωρίς πάλι οι μεγαλύτεροι να τους απαγορεύσουν τις ύβρεις και να τους επιπλήττουν ότι δεν έχουν δίκιο - όταν αυτά λάβει κανείς αφ' ετέρου υπ' όψιν, θα σχημάτιζε πάλι την εντύπωση, ότι κρίνεται αυτό το πράγμα στον τόπο μας τον τελευταίο καιρό προσβλητικό.
Το πράγμα όμως, κατά τη γνώμη μου, έχει ως εξής: Δεν είναι κάτι το απόλυτο, όπως ευθύς εξ αρχής τονίσθηκε ότι αυτό καθ' εαυτό δεν είναι ούτε αξιέπαινο ούτε αξιόμεμπτο, αλλ' εφ' όσον ενεργείται κατά τρόπον έντιμο, είναι έντιμο, κατά τρόπον δε απρεπή, είναι απρεπές. Κατά τρόπον απρεπή είναι να φαίνεται κανείς ευχάριστος προς ένα κακοήθη και κατά τρόπον κακοήθη. Έντιμο δε προς έναν άνθρωπο με αξία και κατά τρόπον έντιμο.
Κακοήθης δε είναι ο εραστής που ανέφερα, ο πάνδημος, που το σώμα μάλλον αγαπά και όχι την ψυχή. Διότι ούτε καν σταθερός είναι, αφού και το πράγμα που αγαπά δεν είναι σταθερό. Μόλις παρέλθει του σώματος η ανθηρότητα, αυτή ακριβώς που είχε ποθήσει, κάνει φτερά και φεύγει, αφού καταπατήσει πλήθος λόγια και υποσχέσεις. Ενώ του ήθους, όταν είναι αξιόλογο, ο εραστής μένει σταθερός σε όλη τη ζωή, συγχωνευμένος όπως είναι με κάτι σταθερό. Αυτούς λοιπόν απαιτεί η κρατούσα συνήθεια να υποβάλλει κάποιος σε έλεγχο σοβαρό και ακριβή και σε άλλους μεν να υποχωρεί, άλλους δε ν' αποφεύγει. Ιδού γιατί εκείνους μεν παρορμά να κυνηγούν, αυτούς δε να αποφεύγουν. Ορίζει κατ' αυτόν τον τρόπο άμιλλα και εξετάσεις, σε ποία από τις δύο κατηγορίες ανήκει ο εραστής, σε ποία ο ερώμενος. Και έτσι για αυτόν το λόγο πρώτον μεν κρίνεται ντροπή γρήγορα ν' αφήνει κανείς να κατακτηθεί. Ώστε να μεσολαβεί κάποιος χρόνος, ο οποίος αποτελεί κατά το πλείστον, όπως πιστεύεται, έλεγχο ασφαλή. Έπειτα ντροπή θεωρείται να υποκύψει ένεκα χρημάτων ή οιασδήποτε πολιτικής δυνάμεως, είτε με τις καταδιώξεις τρομοκρατηθεί και δεν αντέξει, είτε την υποστήριξη για οικονομικά ή πολιτικά επιτεύγματα δεν περιφρονήσει. Διότι κανένα εξ αυτών δεν θεωρείται ούτε βάσιμο ούτε μόνιμο, ανεξαρτήτως του ότι δεν είναι δυνατόν να βλαστίσει απ' αυτά γνήσιο αίσθημα φιλίας.
Ένας λοιπόν δρόμος αφήνεται από την κρατούσα ηθική, αν πρόκειται ο ερώμενος να χαρίσει κατά τρόπο έντιμο την εύνοιά του στον εραστή. Ισχύει δηλαδή στον τόπον μας η αρχή: όπως δικαίωμα του εραστού ήταν να υποβάλλεται σε οιανδήποτ' εκδούλευση του αγαπημένου του, χωρίς να λογίζεται τούτο κολακεία κα








11. Έχει δηλαδή καθιερωθεί σε μας η αντίληψη: αν κανείς δέχεται να τεθεί στην υπηρεσία άλλου, με την πεποίθηση ότι χάρις σε εκείνον θα γίνει καλύτερος είτε σε ορισμένο είδος πνευματικής καλλιέργειας, είτε σε οιονδήποτ' άλλο στοιχείο ανωτερότητας, και αυτή επίσης η θεληματική δουλεία δεν είναι ταπεινωτική, ούτε κολακεία. Πρέπει λοιπόν τις δύο αυτές ηθικές αντιλήψεις μαζί να συνδυάσουμε, και την αφορώσα δηλαδή τον έρωτα των παιδιών και την αφορώσα τον έρωτα της σοφίας και γενικά την αρετή, αν θέλουμε να συμβεί, ώστε ηθικό να κρίνεται, αν ο αγαπημένος στον εραστή του χαρισθεί. Όταν δηλαδή συναντηθούν εραστής και ερώμενος, στο αυτό σημείο και οι δύο χωριστά ορμώμενοι από μία ηθική αρχή, ο ένας ότι οιαδήποτ' υπηρεσία, την οποία προσφέρει στον αγαπημένο που του εχαρίσθη, είναι υπηρεσία δικαία, ο άλλος πάλι ότι οιαδήποτ' εκδούλευση, την οποία προσφέρει σε εκείνον, που τον καθιστά μορφωμένο και ανώτερο, είν' εκδούλευση δικαία. Όταν ο ένας αισθάνεται την δύναμη να συντελέσει στην πνευματική ωρίμανση και γενικά στην εξύψωση του άλλου, ο άλλος αισθάνεται την ανάγκη να ωφεληθεί για την διαπαιδαγώγηση και γενικά για την πνευματική κατάρτιση του εαυτού του, τότε πλέον, αν οι ηθικές αυτές αρχές συναντηθούν στο αυτό σημείο, εδώ και μόνον συμπίπτει έντιμο να είναι ο αγαπημένος να κάμει του εραστού το θέλημα. Αλλού πουθενά. Σε αυτό επάνω και το να εξαπατηθεί κανείς δεν είναι διόλου προσβλητικό. Ενώ σε όλες τις άλλες περιπτώσεις συνεπάγεται εξευτελισμό, ειτε εξαπατηθεί είτε όχι. Αν δηλαδή κανείς χαρισθεί στον εραστή του με την ιδέα πως είναι πλούσιος χάριν του πλούτου, και ύστερα εξαπατηθεί και δεν λάβει χρήματα, επειδή απεκαλύφθη πτωχός ο εραστής, το πρόσωπο αυτό, νομίζουν, άφησε να φανεί, ότι, όσον εξαρτιόταν απ' εκείνον, θα μπορούσε χάριν των χρημάτων να τεθεί για ο,τιδήποτε στην διάθεση οιουδήποτε και αυτό δεν είναι ηθικό. Σύμφωνα πάλι με το ίδιο συλλογισμό, και αν ακόμη χαρισθεί κανείς, με την ιδέα ότι πρόκειται περί ανωτέρου ανθρώπου, και με τον σκοπό και ο ίδιος καλύτερος να γίνει, χάρις στην φιλία του με τον εραστή, και ύστερα έχει διαψεύσεις, επειδή απεκαλύφθη κατώτερος εκείνος και στερούμενος αξίας, εν τούτοις τιμητική είναι η διάψευση. Διότι και αυτός πάλι έχει, νομίζουν, φανερώσει, ότι όσον εξαρτιόταν απ' εκείνον, θα μπορούσε, χάριν της αρετής και της εξυψώσεώς του, να δειχθεί πρόθυμος σε όλους και για όλα. Κατ' αυτόν τον τρόπο από πάσης απόψεως είναι ηθικό να χαρίζεται κανείς, χάριν βέβαια της αρετής. Αυτός είναι ο Έρως της Ουρανίας θεάς, ο Ουράνιος, πολύτιμος για τα κράτη και για τα άτομα, διότι υποχρεώνει να καταβάλλουν φροντίδες σοβαρές υπέρ της αρετής και ο ίδιος ο εραστής για τον εαυτό του και ο ερώμενος. Οι άλλοι όλοι είναι της άλλης, της Πανδήμου.
Παύσαντος του Παυσανίου (έτσι, με παρισώσεις μου συνιστούν οι σοφοί να ομιλώ), είπε ο Αριστόδημος, ήταν η σειρά του Αριστοφάνους να μιλήσει. Αλλά, είτε από παραφόρτωμα του στομάχου είτε από άλλη αφορμή, του συνέβη να τον πιάσει λόξυγγας, και δεν ήταν σε θέση να ομιλήσει. Είπε μόνο προς τον ιατρό τον Ερυξίμαχο που είχε θέση στο κρεβάτι προς τα δεξιά του:
"Ερυξίμαχε, καθήκον έχεις ή να με απαλλάξεις από τον λόξυγγα, ή να λάβεις τον λόγο στην θέση μου ως που ν' απαλλαγώ μόνος μου".
"Και το ένα και το άλλο" απάντησε ο Ερυξίμαχος. "Θα μιλήσω εγώ στην θέση σου και συ, όταν απαλλαγείς, στην δική μου. Εν τω μεταξύ, όταν εγώ θα ομιλώ, αν θελήσει ο λόξυγγας να σταματήσει, ενώ συ θα κρατάς την αναπνοή σου πολλή ώρα, καλά. Ει δ' άλλως, κάνε γαργαρισμούς με νερό. Αν ίσως και πάλι είναι πολύ δυνατός, βάλε κάτι στη μύτη σου, που να την ερεθίσει, και πτερνίσου. Μία ή δύο φορές αν το κάνεις, θα σταματήσει, όσο δυνατός και αν είναι". "Άρχισε γρήγορα την ομιλία σου" είπε ο Αριστοφάνης "και εγώ θα το κάνω".

12. Μίλησε τότε ο Ερυξίμαχος: "Κατά την γνώμη μου λοιπόν, απαραίτητο είναι, αφού ο Παυσανίας δεν επεξεργάσθηκε μέχρι τέλους ικανοποιητικά την ορθή αφετηρία, την οποία έθεσε στον λόγο του, είμαι υποχρεωμένος εγώ να προσπαθήσω να συμπληρώσω την ανάπτυξη. Και όντως, ότι μεν ο Έρως είναι διττός, επιτυχώς, νομίζω, εκείνος διέκρινε. Ότι όμως δεν υφίσταται μόνο στην περιοχή της ανθρώπινης ψυχής και σε σχέση προς τους ανθρώπους τους ωραίους, αλλά και προς άλλα πολλά και σε άλλα πεδία, και εντός των ζωικών οργανισμών όλων και εντός των φυτών της γης και εντός πάντων, ούτως ειπείν, των όντων. Τούτο έχω διαπιστώσει, νομίζω, επί τη βάσει της ιατρικής, της επιστήμης μου, ότι δηλαδή σημαντικός και αξιοθαύμαστος ο θεός εκτείνει την δύναμη του στο σύμπαν και στα ανθρώπινα και στα θεία φαινόμενα.
Την ανάπτυξή μου θ' αρχίσω εκ της ιατρικής, για να αποδώσουμε άλλωστε και τις τιμές στην επιστήμη μας. Η φυσική του οργανισμού σύσταση εγκλείει τον διπλό τούτον έρωτα. Διότι η υγιής του σώματος κατάσταση είναι κάτι διάφορο, κατά την ομόφωνο αντίληψη πάντων, και ανόμοιο προς την νοσηρά. Των δ' ανομοίων προς ανόμοια στρέφεται και ο πόθος και ο έρως. Διαφορετικός επομένως είναι ο έρωτας ο οποίος εδρεύει στο υγιές, διαφορετικός δε στο νοσηρό του σώματος. Είναι λοιπόν, όπως τόνισε προ ολίγου ο Παυσανίας, αξιέπαινο μεν να φαίνεται κάποιος ευχάριστος προς τους χρηστούς ανθρώπους, επονείδιστο δε προς τους ακόλαστους. Έτσι ακριβώς και μέσα στον ίδιο τον οργανισμό: προς μεν τα χρηστά στοιχεία εκάστου σώματος και σ' αυτά που συντελούν στην υγεία είναι αξιοσύστατο να φαίνεται κάποιος ευχάριστος και είναι αναγκαίο, και τούτο είναι το αποκαλούμενο έργο του ιατρού. Προς δε τα πονηρά και τα νοσηρά και αξιόμεμπτο είναι και υποχρέωση έχει κάποιος να φαίνεται δυσάρεστος, εφ' όσον πρόκειται να είναι καλός επιστήμονας. Διότι η ιατρική είναι, για να την χαρακτηρίσω με λίγα λόγια, επιστήμη των εντός του σώματος ερωτικών τάσεων προς πλήρωσιν και κένωσιν. Αυτός δε που επιτυγχάνει μεταξύ τούτων την διάγνωση του αξιέπαινου και του απρεπούς έρωτα, αυτός είναι ο άριστος ιατρός όσον αφορά την επιστήμη. Και πάλι ο προκαλών μεταβολή, ώστε ν' αποκτήσει τούτο αντί του ενός τον άλλον έρωτα, και γνωρίζοντας τα μέσα ν' αναπτύξει έρωτα σε εκείνα, στα οποία δεν υπάρχει, πρέπει όμως να υπάρξει, και ν' αφαιρέσει πάλι τον ενυπάρχοντα, αυτός θα ήταν ικανός δημιουργός. Διότι οφείλει πράγματι να είναι σε θέση στα στοιχεία του σώματος που αλληλομάχονται με σφοδρότητα να καλλιεργεί φιλία και αμοιβαίο έρωτα. Είναι δε εχθρικότατα τα άκρως αντίθετα, το ψύχος προς την θερμότητα, η πικρότητα προς την γλυκύτητα, η ξηρότητα προς την υγρασία, και όλα αυτά. Μεταξύ αυτών βρήκε το μέσον ο Ασκληπιός, ο πρόγονος μας, να εισαγάγη έρωτα και αρμονία. Καθώς λέγουν οι ποιητές απ' εδώ, συμφωνώ δε και εγώ, και έτσι έθεσε τις βάσεις της δικής μας επιστήμης.
Με αυτόν τον τρόπο και η ιατρική, επαναλαμβάνω, τελεί ολόκληρη υπό την διεύθυνση τούτου του θεού, και επίσης η γυμναστική και η γεωργία. Στη δε μουσική πασιφανής είναι στον καθένα που έστω και για λίγο έχει ασχοληθεί, ότι το αυτό ισχύει, όπως σε αυτές. Αυτό ακριβώς και ο Ηράκλειτος ίσως θέλει να πει, αν και στις λέξεις δεν το διατυπώνει σωστά. Το εν, λέγει, αντιτιθέμενον προς εαυτό προς ένωσιν τείνει, καθώς η αρμονία τόξου και λύρας. Είναι όμως παράλογος εντελώς ο ισχυρισμός, ότι μία αρμονία ευρίσκεται σε εσωτερική αντίθεση ή ότι αποτελείται από στοιχεία που βρίσκονται ακόμα σε αντίθεση. Πιθανόν όμως είναι, ότι τούτο ήθελε να εκφράσει: ότι από στοιχεία που ευρισκονται κατ' αρχάς σε κατάσταση αντιθέσεως, τα οποία συμφώνησαν κατόπιν, του υψηλού δηλαδή και του χαμηλού των τόνων, απαρτίσθηκε κατόπιν η αρμονία από την τέχνη της μουσικής. Διότι δεν είναι πάντως δυνατό να υπάρξει αρμονία εκ του υψηλού και χαμηλού, καθ' ον χρόνο ευρίσκονται ακόμη σε αντίθεση. Διότι η αρμονία είναι συνήχηση, η δε συνήχηση είναι είδος συμφωνίας. Συμφωνία δε μεταξύ πραγμάτων αντιτιθεμένων, εφ' όσον εξακολουθούν ν' αντιτίθενται, είναι αδύνατο να υπάρξει. Ούτε είναι δυνατόν αφ'ετέρου να εναρμονίσουμε εκείνο το οποίο αντιτίθεται και δεν συμφωνεί. Καθώς ακριβώς και ο ρυθμός παρήχθη εκ του γοργού και του αργού, τα οποία ευρίσκονται κατ' αρχάς σε κατάσταση αντιθέσεως, κατόπιν δε συνεφώνησαν. Την συμφωνία δε σε όλα αυτά τα στοιχεία εισάγει, όπως εκεί η ιατρική, έτσι και εδώ η μουσική, επειδή προκαλεί έρωτα και αμοιβαία ομόνοια. Είναι άρα η μουσική, σε ό,τι αφορά την αρμονία και τον ρυθμό, και πάλι επιστήμη των φαινομένων του έρωτος. Και στη μεν συγκρότηση της αρμονίας και του ρυθμού καθ' εαυτή καμία δυσκολία δεν παρουσιάζει η διάγνωση των ερωτικών φαινομένων, ούτε υπάρχει εδώ με οποιαδήποτε μορφή ο διπλός έρωτας. Όταν όμως παραστεί ανάγκη ως προς τους ανθρώπους να χρησιμοποιήσει κάποιος τον ρυθμό και την αρμονία, είτε συνθέτοντας (αυτό το οποίο ονομάζουν μουσική σύνθεση), είτε εκτελώντας σωστά τις συντεθειμένες ήδη μελωδίες και τους στίχους (αυτό το οποίο ονομάσθηκε μόρφωση), τότε πλέον και δύσκολο είναι και έργο ικανού τεχνίτη. Διότι και πάλι επανερχόμαστε στο ίδιο αξίωμα: απέναντι μεν των ηθικών ανθρώπων και προς τον σκοπό να καταστούν ηθικότεροι όσοι δεν είναι ακόμη, πρέπει να φαίνεται κάποιος ευχάριστος και να προστατεύει τον έρωτα τούτων, και αυτός είναι ο ωραίος, ο Ουράνιος, ο Έρως της Ουρανίας της Μούσας. Αντίθετα ο της Πολυμνίας είναι ο Πάνδημος, τον οποίο πρέπει με μεγάλη προφύλαξη να προσφέρει κανείς σε όσους τον προσφέρει, με τρόπο ώστε ν' απολαύσουν μεν την ηδονή από αυτόν, να μη γίνει όμως πρόξενος κάποιας ακολασίας. Καθώς ακριβώς και στην επιστήμη μας, είναι υπόθεση δύσκολη να κανονίσουμε σωστά τις απολαύσεις, τις αναφερόμενες στη γαστρονομία, ώστε να απολαύσει κάποιος την ηδονή χωρίς κίνδυνο ασθένειας. Και στη μουσική άρα και στην ιατρική και σε όλα τα υπόλοιπα, τόσο τ' ανθρώπινα όσο και τα θεία, οφείλουμε να παρακολουθούμε με προσοχή, όσο είναι δυνατό, και τα δύο είδη των Ερώτων, διότι και τα δύο ευρίσκονται εκεί.

13. Και η σύσταση άλλωστε των ωρών του έτους είναι γεμάτη και από τα δύο αυτά. Και όταν μεν τα στοιχεία, τα οποία προ ολίγου μνημόνευσα, της θερμότητας και του ψύχους, της ξηρασίας και της υγρασίας, επιτύχουν τον εύτακτον Έρωτα μεταξύ τους και υπαχθούν σε αρμονία και ένωση φρόνιμη, έρχονται και φέρουν εσοδεία καλή και υγεία στους ανθρώπους και στα λοιπά ζώα και φυτά, και δεν προξενούν συνήθως κάποια ζημιά. Όταν ο συνοδευόμενος από ατασθαλίες Έρως υπερισχύει ως προς τις εποχές του έτους, επιφέρει κατά κανόνα καταστροφές πολλές και ζημιές. Διότι και οι επιδημίες συνήθως προκαλούνται από τέτοιες αφορμές και άλλα πολλά διαφορετικά νοσήματα και των ζώων και των φυτών. Πράγματι και οι πάχνες και το χαλάζι πηγάζουν από την υπέρβαση των ορίων και την διατάραξη της ισορροπίας σε αυτές τις αμοιβαίες ερωτικές σχέσεις. Τούτων η επιστήμη ως προς τις τροχιές των άστρων και τις εποχές του έτους ονομάζεται αστρονομία.
Επί πλέον δε και οι θυσίες πάσης φύσεως και όσα υπάγονται στων μάντεων την τέχνη - είναι δε ταύτα η αμοιβαία μεταξύ θεών και ανθρώπων επικοινωνία - δεν αναφέρονται σε κάτι άλλο, ει μη στη διατήρηση ή την θεραπεία του Έρωτος. Διότι η ασέβεια στο σύνολό της διαπράττεται κατά κανόνα, αν στον Έρωτα τον σώφρονα δεν υπακούει κάποιος μήτε λατρεύει, μήτε τιμά σε κάθε πράξη του. Αλλ' αντίθετα τιμά τον άλλο, και σε ό,τι αφορά τους γονείς, ζώντας ή αποβιώσαντες, και σε ό,τι αφορά τους θεούς. Ως προς αυτά λοιπόν έχει ορισθεί η μαντική να εποπτεύει επί των ερώτων και να τους θεραπεύει. Είναι άρα και η μαντική αυτή δημιουργός φιλικών σχέσεων μεταξύ θεών και ανθρώπων χάρις στην γνώση των ερωτικών τάσεων του ανθρώπου, που αποβλέπουν στο θείο δίκαιον και την παράβαση αυτού.
Τόσο πολυμερής και μεγάλη, ή μάλλον καθολική είναι η δύναμη, την οποία έχει γενικά ο Έρως, λαμβανόμενος σαν σύνολο. Ο πραγματοποιούμενος δε χάριν του αγαθού με σωφροσύνη και δικαιοσύνη και από τη μεριά μας και από το μέρος των θεών, αυτός έχει την ύψιστη δύναμη και φέρνει σ' εμάς κάθε φύσεως ευδαιμονία στο να μπορούμε να έχουμε επικοινωνία και αγάπη, τόσο προς αλλήλους όσο και προς τους ανωτέρους μας, τους θεούς. Ενδεχομένως βέβαια να παραλείπω και εγώ, εξυμνώντας τον Έρωτα, πολλά αλλ' όχι πάντως με τη θέλησή μου. Αλλ' ό,τι τυχόν παρέλειψα, έργον δικό σου είναι, Αριστοφάνη, να συμπληρώσεις. Ή, αν κατά κάποιον άλλο τρόπο σκέπτεσαι να πλέξεις του θεού το εγκώμιο, εγκωμίαζε, τώρα που έχεις απαλλαγεί πλέον από τον λόξυγγα".
Έλαβε τότε τον λόγο ο Αριστοφάνης και είπε : "Ναι, σταμάτησε πράγματι, όχι όμως προτού μεταχειρισθώ εναντίον του το πτάρνισμα. Ώστε εκπλήσσομαι, ότι η ισορροπία του σώματος χρειάζεται παρομοίους κρότους και γαργαλισμούς, όπως είναι και το πτάρνισμα. Από την στιγμήν που το έβαλα σ' ενέργεια, ευθύς αμέσως σταμάτησε".





Και ο Ερυξίμαχος απάντησε: "Αγαπητέ Αριστοφάνη, πρόσεξε, τι κάνεις. Λέγεις σε βάρος μου αστεία την ώρα που πρόκειται να μιλήσεις. Με αναγκάζεις κατ' αυτόν τον τρόπο να σταθώ και εγώ φρουρός της ομιλίας της δικής σου, μήπως πεις τίποτε κωμικό. Ενώ θα ήταν δυνατόν να μιλήσεις με την ησυχία σου".
Ο Αριστοφάνης τότε γέλασε και είπε: "Καλά λές, Ερυξίμαχε. Ας θεωρηθούν ως μη λεχθέντα όσα είπα. Και μη με παραφυλάς. Διότι ανησυχώ για όσα πρόκειται να λεχθούν, όχι πάντως μην πώ πράγματα κωμικά - αυτό οπωσδήποτε θα ήταν κέρδος και θ' ανήκε στην περιοχή τα μούσας μου - αλλά μην πώ γελοία".
"Ρίχνεις πρώτα τα βέλη σου" είπε "Αριστοφάνη, και ύστερα θαρρείς πως θα ξεφύγεις. Μα όχι. Προσεκτικός να είσαι και να μιλήσεις σαν να πρόκειται να λογοδοτήσεις. Είναι δυνατόν όμως, αν θέλω, να σε απαλλάξω".
14. "Λοιπόν, Ερυξίμαχε" είπε ο Αριστοφάνης "πράγματι έχω σκοπό να μιλήσω κάπως διαφορετικά απ' ό,τι και συ και ο Παυσανίας μιλήσατε. Έχω δηλαδή τη γνώμη, ότι η ανθρωπότητα δεν έχει αντιληφθεί καθόλου τη σπουδαιότητα του Έρωτος. Αν την εννοούσαν, θα κατασκεύαζαν προς τιμήν του μεγαλοπρεπέστατα ιερά και βωμούς και θα προσέφεραν πολύ λαμπρές θυσίες. Όχι όπως τώρα, που δεν γίνεται προς τιμήν του τίποτε, ενώ έπρεπε πρώτα απ' όλα να γίνεται. Διότι μεταξύ των θεών είναι ο μεγαλύτερος φίλος του ανθρώπου, αφού είναι βοηθός των ανθρώπων και ιατρός για όλα εκείνα, με την θεραπεία των οποίων θα υπήρχε υψίστη ευδαιμονία στο γένος των ανθρώπων. Θα προσπαθήσω λοιπόν εγώ να σας παρουσιάσω τη σημασία του και σεις πάλι γίνετε διδάσκαλοι των άλλων.
Πρωτίστως πρέπει να καταλάβετε καλά την φύση του ανθρώπου και τις περιπέτειές της. Παλαιά δηλαδή ο οργανισμός μας δεν ήταν ο ίδιος, όπως τώρα, ήταν διαφορετικός. Πρώτα πρώτα τα φύλα των ανθρώπων ήταν τρία, και όχι όπως σήμερα δύο, αρσενικόν και θηλυκόν. Υπήρχεν ακόμη και ένα τρίτο, αποτελούμενο απ' αυτά τα δύο. Το όνομά του μένει ακόμη, το ίδιο όμως έχει εξαφανισθεί: το ανδρόγυνο. Ήταν τότε ένα ξεχωριστό φύλο, και συνδύαζε και στην εμφάνιση και στο όνομα τα δύο άλλα, το αρσενικό και το θηλυκό. Τώρα δεν υπάρχει παρά μόνον σαν λέξη και χρησιμοποιείται σαν ύβρις. Έπειτα ολόκληρος ο κορμός του κάθε ανθρώπου ήταν στρογγυλός και είχε ολόγυρα ράχη και πλευρές. Είχε τέσσερα χέρια και άλλα τόσα σκέλη και δύο πρόσωπα επάνω σ' ένα λαιμό κυλινδρικό, όμοια και απαράλλακτα, που έβλεπαν προς αντίστροφη κατεύθυνση το καθένα, και ένα κρανίο επάνω από τα δύο πρόσωπα, και αυτιά τέσσαρα και διπλά γεννητικά όργανα και όλα τ' άλλα, όπως θα μπορούσε κανείς επί τη βάσει αυτών να φαντασθεί. Μετεκινείτο δε όχι μόνον όρθιο, όπως τώρα, αν ήθελε προς την μία ή προς την αντίθετη διεύθυνση. Αλλά, όποτε αποφάσιζε να τρέξει γρήγορα, όπως οι ακροβάτες γυρίζουν τα πόδια προς τα επάνω σαν τροχός και κάνουν τούμπες, έτσι και τότε στηρίζονταν και στα οκτώ τους άκρα και μετακινούνταν πολύ γοργά περιστροφικά.

Ο λόγος τώρα που ήσαν τρία τα φύλα και είχαν αυτή την εμφάνιση, είναι διότι το αρσενικό ήταν αρχικά γέννημα του ηλίου, το θηλυκό της γης, το ανάμεικτο της σελήνης. Αφού και η σελήνη αποτελείται και από τα δύο. Περιφερικά πάλι ήσαν και αυτά και ο τρόπος της μετακινήσεώς των, διότι ομοίαζαν με τους προγόνους τους. Η σωματική τους δύναμη και η αντοχή τους ήταν τρομερά, και είχαν απέραντη έπαρση. Τα έβαλαν μάλιστα με τους θεούς. Αυτό που διηγείται ο Όμηρος για τον Ώτο και τον Εφιάλτη, αναφέρεται σε εκείνους κυρίως: τόλμησαν να κατασκευάσουν ανάβαση προς τον ουρανό για να κτυπήσουν τους θεούς.

15. Ο Ζευς τότε σκεπτόταν με τους άλλους θεούς, τι να τους κάμουν, και δεν εύρισκαν λύση. Να τους σκοτώσουν και με τους κεραυνούς να εξαφανίσουν το γένος τους, όπως τους Γίγαντες, δεν τους φαινόταν σωστό. Η λατρεία τότε και οι θυσίες των ανθρώπων θα χάνονταν. Ούτε πάλι να τους ανέχονται ν' ασχημονούν. Τέλος ύστερ' από πολλά είχε ο Ζεύς μια έμπνευση και τους λέγει:
"Έχω, μου φαίνεται, ένα μέσον, ώστε και να διατηρηθεί η ανθρωπότητα και να παραιτηθεί από την αυθάδειά της: να γίνουν ασθενέστεροι. Προς το παρόν" είπε "θα τους κόψω σε δύο μέρη τον καθένα. Έτσι θα γίνουν αφ' ενός μεν ανίσχυροι, αφ' ετέρου δε χρησιμότεροι για μάς, αφού θα είναι αριθμητικώς περισσότεροι. Θα περπατούν δε ορθοί με τα δύο πόδια. Αν όμως αποδειχθεί ότι εξακολουθούν να είναι ανυπότακτοι και δεν θέλουν να καθίσουν ήσυχα, δεύτερη φορά", είπε, "θα τους χωρίσω και πάλι στα δύο, ώστε να περπατούν με το ένα σκέλος, σαν να παίζουν κουτσό".
Είπε και άρχισε να σχίζει τους ανθρώπους σε δύο, όπως αυτοί που σχίζουν τα βερύκοκκα για να τα διατηρήσουν, ή όπως αυτοί που σχίζουν τα αυγά με την τρίχα. Τον καθένα που χώριζε, ανέθετε στον Απόλλωνα να του γυρίσει το πρόσωπο και το ήμισυ του λαιμού προς το μέρος της τομής. Έτσι θα έβλεπε ο άνθρωπος το σχίσιμό του και θα καθόταν πιο φρόνιμος. Επίσης τα άλλα τον διέταξε να τα τακτοποιήσει. Πράγματι, εκείνος γύριζε το πρόσωπο και τραβούσε το δέρμα απ' όλα τα μέρη προς το σημείο που λέγεται σήμερα κοιλία, και το έδενε όπως τα σουρωτά πουγγιά, αφήνοντας ένα στόμιο στο κέντρο της κοιλίας, αυτό που λέγουν σήμερα τον ομφαλό. Τις ρυτίδες τις άλλες τις περισσότερες τις εξομάλυνε και διευθέτησε τα στήθη μ' ένα εργαλείο, όπως αυτό που έχουν οι τσαγκάρηδες για να ισιώνουν τα ζαρώματα των δερμάτων στα καλαπόδια. Μερικές αφήκε μόνο εκεί κοντά στην κοιλιά και τον ομφαλό, να μένουν σαν ενθύμιο του τι πάθαμε κάποτε
Μετά την διχοτόμηση λοιπόν του οργανισμού μας αναζητούσε το καθένα το άλλο ήμισυ και πήγαιναν μαζί. Τύλιγαν τότε τα χέρια τους ο ένας γύρω από τον άλλον, και έτσι σφιχταγκαλιασμένοι, γεμάτοι πόθο να κολλήσουν μαζί, εύρισκαν τον θάνατο από την πείνα και γενικά από την ανικανότητα προς οποιανδήποτε ενέργεια. Χωρισμένοι ο ένας από τον άλλον δεν δέχονταν να κάμουν τίποτα. Όποτε δε το ένα ήμισυ πέθαινε και έμενε το άλλο, αυτό που έμενε, ζητούσε ένα άλλο ν' αγκαλιάσει, είτε το ήμισυ γυναικός πλήρους ήταν (αυτό που ονομάζουμε σήμερα γυναίκα) είτε ανδρός - αυτό που εύρισκε εμπρός του. Και έτσι χάνονταν. Τους λυπήθηκε λοιπόν ο Ζεύς και μηχανεύεται άλλο τέχνασμα: μεταφέρει τα γεννητικά τους όργανα προς τα εμπρός. Ως τώρα τα είχαν και αυτά προς τα έξω και η γονιμοποίηση και γέννηση γινόταν όχι μέσα τους, αλλά στο χώμα, όπως στα τζιτζίκια. Τους τα μετέθεσε λοιπόν, όπως είπαμε, προς τα εμπρός και κανόνισε η αναπαραγωγή να γίνεται δια μέσου των οργάνων αυτών εντός των δύο φύλων, δια του αρσενικού εντός του θηλυκού. Και τούτο με την πρόθεση, ώστε με το αγκάλιασμα, αν μεν τύχει και συναντηθούν άνδρας και γυναίκα, να γονιμοποιούν και έτσι ν' αναπαράγεται το είδος. Και αν πάλι αρσενικό μ' αρσενικό, να προκαλείται επί τέλους χορτασμός της συνουσίας και να κάνουν διαλείμματα, ώστε να στραφούν προς τις εργασίες τους και να φροντίσουν και για τα υπόλοιπα ζητήματα της ζωής. Από τόσο παλαιά λοιπόν ο έρως των ανθρώπων μεταξύ των είναι ριζωμένος στη φύση τους και μας συνενώνει στην αρχική μας κατάσταση, και ζητεί να κάμει και πάλιν από τα δύο ένα και να επανορθώσει το πάθημα του ανθρωπίνου οργανισμού.
16. Ο καθένας μας λοιπόν είν' ένα ημίτομον ανθρώπου, σχισμένος όπως είναι από ένας σε δύο, καθώς οι γλώσσες τα ψάρια. Και ζητεί διαρκώς ο καθένας το άλλο του ημίτομον. Τώρα, όσοι από τους άνδρες είν' απόκομμα από το φύλο το μεικτό, αυτό που ονομαζόταν τότε ανδρόγυνο, αυτοί είναι γυναικομανείς. Και η πλειονότητα των μοιχών από το φύλο αυτό κατάγονται. Επίσης και όσες γυναίκες είναι ανδρομανείς και άπιστοι σύζυγοι κατάγονται από το φύλο τούτο. Οι γυναίκες πάλι που είναι απόκομμα ολόκληρης γυναίκας, αυτές δεν ενδιαφέρονται και πολύ για τους άνδρες. Έχουν στρέψει την προσοχή τους μάλλον στις γυναίκες. Απ' αυτό το φύλο κατάγονται οι λεσβιάδες. Όσοι δε είναι αρσενικού απόκομμα, κυνηγούν τ' αρσενικά. Εφ' όσον μεν είναι παιδιά, αγαπούν τους άνδρες, αφού είναι τμήμα αρσενικού, και τους ευχαριστεί να κοιμούνται και να σφικταγκαλιάζονται με τους άνδρες μαζί. Και είν' αυτοί οι εκλεκτοί μεταξύ των παιδιών και των εφήβων, επειδή έχουν στην φύση τους πολύ ανδρισμό. Μερικοί βέβαια τους αποκαλούν αδιάντροπους. Αλλά δεν είν' αλήθεια. Διότι το κάνουν όχι από αναισχυντία, αλλ' από θάρρος και από γενναιότητα και από τον αρρενωπό τους χαρακτήρα. Τους ενθουσιάζει ό,τι είναι όμοιο προς την φύση τους. Απόδειξη τρανή όταν εξελιχθούν, είναι οι μόνοι που αποδεικνύονται, στα πολιτικά, άνδρες αληθινοί. Όταν δε γίνουν άνδρες, επιδίδονται στον έρωτα των παιδιών και δεν ενδιαφέρονται για τον γάμο και την απόκτηση παιδιών από φυσική κλίση, αλλά μόνον επειδή είναι ικανοποιημένοι από το έθιμο. Οι ίδιοι είναι ικανοποιημένοι να περάσουν μαζί τη ζωή τους άγαμοι. Οπωσδήποτε ένας τέτοιου είδους εξελίσσεται σε άνθρωπο γεμάτο έρωτα προς τ' αγόρια και αγάπη προς τους εραστές του, διότι πάντοτε τον ευχαριστεί ό,τι είναι συγγενές.
Αν τύχει κάποτε μάλιστα να συναντήσει το ίδιον εκείνο το πραγματικό του ήμισυ, είτε ο παιδεραστής είτε οποιοσδήποτε άλλος, τότε πλέον η συγκίνησή τους είναι εξαιρετική από το αίσθημα στοργής, κοινής καταγωγής, έρωτος. Ούτε στιγμή, θα έλεγα, δεν δέχονται ν' αποχωρισθούν. Αυτοί είναι, που περνούν πιστοί μεταξύ τους ολόκληρη ζωή. Οι ίδιοι δεν θα ήσαν σε θέση καν να εκφράσουν, τι θέλει επί τέλους ο ένας από τον άλλον. Διότι δεν είναι καθόλου δυνατόν να πιστευθεί, ότι είναι η ερωτική απόλαυση, και ότι επομένως χάριν αυτής ευχαριστούνται ο ένας από του άλλου την συμβίωση με πάθος τόσο σφοδρό. Κάτι άλλο είναι μάλλον - το βλέπει κανείς - αυτό που θέλει και των δύο η ψυχή, κάτι που δεν μπορεί να εκφράσει. Διαισθάνεται όμως τι θέλει και το υποδηλώνει σκοτεινά. Και αν, τη ώρα που είναι πλαγιασμένοι μαζί, ερχόταν από πάνω τους ο Ήφαιστος με τα εργαλεία του και τους ρωτούσε:
"Τι είν' αυτό που ζητείτε, άνθρωποι, ο ένας από τον άλλον;"
Και αν εκείνοι δεν ήξεραν τι ν' απαντήσουν, και τους ρωτούσε και πάλι:
"Θέλετε μήπως αυτό; να μείνετε μαζί ο ένας με τον άλλον όσον το δυνατόν περισσότερο, ώστε και νύκτα και ημέρα να μην αποχωρίζεσθε; Αν πράγματι αυτός είναι ο πόθος σας, τότε είμαι πρόθυμος να σας καλουπώσω και να σας σφυρηλατήσω σε ένα κομμάτι, ώστε από δύο να γίνετε αμέσως ένας, και όσον καιρό ζείτε, να ζείτε και οι δύο σας κοινή ζωή σαν ένας, και πάλι όταν πεθάνετε, εκεί κάτω στον Άδη ένας να είσθε και όχι δύο, σε ένα ταυτόχρονο θάνατο. Σκεφθείτε λοιπόν, αν αυτό είναι που ποθείτε, και αν θα μείνετε ευχαριστημένοι, αν τούτο πετύχετε".
Μόλις ακούσει αυτά, ούτε ένας - είμαστε βέβαιοι - δεν θα έλεγε όχι, ούτε θα εκδήλωνε άλλη επιθυμία. Αντίθετα θα πίστευε, πως άκουσε απαράλλακτα ό,τι τόσο καιρό τώρα ποθούσε, να ενωθεί και να συγχωνευθεί με τον αγαπημένο του, ώστε να γίνουν ένας αντί δύο.

Η αιτία τούτου είναι, ότι αυτή ήταν η πρωταρχική φύση και ότι κάποτε ήμασταν ολόκληροι. Του ολοκλήρου λοιπόν ο πόθος και η ορμή έχει τ' όνομα έρως. Πρωτύτερα - το επαναλαμβάνω - ήμασταν ένα. Τώρα όμως για τις αμαρτίες μας μας έχει διαμελίσει ο θεός, όπως οι Σπαρτιάτες τους Αρκάδες. Είναι φόβος μάλιστα, αν δεν είμαστε σωστοί προς τους θεούς, να μας διαμελίσει και δεύτερη φορά και να γυρίζουμε τότε σε κατάσταση ανάλογη με τις ανάγλυφες μορφές, που εικονίζονται κατά κρόταφον στις στήλες, πριονισμένοι στο μέσον από τη μύτη, στο κατάντημα διχοτομημένου αστραγάλου.
Για τους λόγους τούτους πρέπει ο ένας τον άλλον να συμβουλεύει, να έχει σεβασμό προς τους θεούς, ώστε ν' αποφύγουμε εκείνα, να πραγματοποιήσουμε δε τα άλλα, καθώς ο Έρως είναι οδηγητής μας και κυβερνήτης μας. Εναντίον αυτού κανείς να μην αντιδρά, και αντιδρά όποιος επισύρει το μίσος των θεών. Ενώ αν γίνουμε αγαπημένοι του θεού και ειρηνεύσουμε μαζί του, θ' ανακαλύψουμε και θα επικοινωνήσουμε με τους αγαπημένους μας, τους πραγματικά δικούς μας, πράγμα το οποίο λίγοι σήμερα κατορθώνουν.
Και ας μη νομίσει ο Ερυξίμαχος, για να γελοιοποιήσει την ομιλία μου, πως αναφέρομαι στον Παυσανία και τον Αγάθωνα. Δυνατόν ν' ανήκουν και αυτοί σε εκείνους και να είναι και οι δύο φύσεως αρσενικής. Αλλ' εγώ μιλώ για όλους ανεξαιρέτως, άνδρες και γυναίκες, ότι μόνον κατ' αυτόν τον τρόπον το γένος μας θα επετύγχανε ευδαιμονία, αν δηλαδή φθάσουμε στο φυσικό αποτέλεσμα του έρωτος και βρει ο καθένας μας τον αγαπημένο τον δικό του, ώστε να επανέλθει στην πρωταρχική κατάσταση. Και αν είναι αυτό το ιδεώδες, εκείνο που ευρίσκεται πλησιέστατα προς αυτό στην παρούσα κατάσταση των πραγμάτων, είναι κατ' ανάγκη το καλύτερο. Και αυτό είναι να επιτύχει κανείς αγαπημένο, γεννημένο σύμφωνα με τις προτιμήσεις του.
Τούτου τον δωρητή θεό αν θέλουμε να υμνήσουμε, τον Έρωτα είναι δίκαιο να υμνήσουμε, ο οποίος και στο παρόν μας προσφέρει πλήθος ευεργεσίες, σαν οδηγητής προς τις συγγενείς μας φύσεις, και για το μέλλον μας χαρίζει πλούσιες ελπίδες, εφ' όσον εμείς αποδίδουμε προς τους θεούς σεβασμό, να μας επαναφέρει στην αρχική μας κατάσταση και να μας θεραπεύσει, να μας καταστήσει κατ' αυτόν τον τρόπον μακαρισμένους και ευτυχείς.
Αυτός, Ερυξίμαχε", είπε "είναι ο λόγος μου περί του Έρωτος, διαφορετικός από τον δικό σου. Και συ - σου υπέβαλα ήδη την παράκληση - μη ζητήσεις να τον διακωμωδήσεις, ώστε ν' ακούσουμε τι θα πει ο καθένας από τους υπόλοιπους, ή μάλλον από τους δύο. Διότι μόνο ο Αγάθων και ο Σωκράτης μένουν".
17. "Καλά, θα συμμορφωθώ" είπε ο Ερυξίμαχος "επειδή και ο λόγος που εκφώνησες, μου άρεσε. Αν δεν γνώριζα μάλιστα τον Σωκράτη και τον Αγάθωνα, πόσο δυνατοί είναι στα ζητήματα του έρωτος, θα είχα σοβαρούς φόβους, μήπως δεν βρουν τι να πουν, ύστερ' από το πλήθος και την ποικιλία των όσων ελέχθησαν. Τώρα όμως δεν ανησυχώ".




Και ο Σωκράτης απάντησε:
"Φυσικά διότι συ κράτησες λαμπρά την θέση σου στον αγώνα, Ερυξίμαχε. Αν όμως συνέβαινε να ευρεθείς στη θέση, που ευρίσκομαι εγώ τώρα, ή καλύτερα ίσως στη θέση που θα ευρίσκομαι, όταν θα μιλήσει και ο Αγάθων, θ' ανησυχούσες τότε και πολύ και θα δοκίμαζες κάθε είδος στενοχώριας, όπως τώρα εγώ".
"Μάγια, Σωκράτη" είπε ο Αγάθων "θέλεις να μου κάμεις, ώστε να τα χάσω, με την σκέψη ότι το κοινό στηρίζει μεγάλες προσδοκίες ότι θα μιλήσω όμορφα".
"Μα θα έπρεπε να είχα ασθενή τη μνήμη Αγάθων", αποκρίθηκε ο Σωκράτης "Εγώ είδα την γενναιότητα και την αυτοπεποίθηση, με την οποία ανέβαινες στη σκηνή με τους ηθοποιούς σου και κοίταξες κατάμματα τόσο πλήθος θεατών, έτοιμος να τους παρουσιάσεις έργα σου, χωρίς και στο ελάχιστο να ταραχθείς και τώρα να πιστεύσω πως θα πάθεις σύγχυση εξ αιτίας μας, από λίγα πρόσωπα;"
"Πως όχι, Σωκράτη;" είπε ο Αγάθων "Δεν φαντάζομαι να με θεωρείς τόσο παραφουσκωμένο από θεατρική ματαιοδοξία, ώστε να λησμονώ, ότι για ένα φρόνιμο άνθρωπο λίγα πρόσωπα με κρίση εμπνέουν μεγαλύτερο φόβο παρά πλήθος άκριτοι".
"Θα ήταν ασφαλώς όχι καλή πράξη εκ μέρους μου, Αγάθων" είπε "αν σου απέδιδα οποιανδήποτε έλλειψη πνευματικότητας. Αντιθέτως είμαι βέβαιος, πως, αν συνέβαινε να συναντήσεις μερικούς ανθρώπους, που να τους θεωρείς σοφούς, θ' απέδιδες σ' αυτούς πολύ μεγαλύτερη σημασία παρά στο πολύ κοινό. Αλλά ίσως να μην είμαστε εμείς αυτά τα πρόσωπα. Εμείς άλλωστε παριστάμεθα και εκεί, και ήμασταν ένα μέρος από το πολύ κοινό. Αν όμως βρισκόσουν ενώπιον άλλων αληθινά σοφών, θα αισθανόσουν τότε ίσως ντροπή ενώπιόν τους, στην περίπτωση που πίστευες ίσως ότι πράττεις κάτι, που είναι πράγματι άσχημο. Τι λες και συ;"
"Έχεις δίκιο" είπε.
"Καλά, και το πολύ κοινό δεν θα το ντρεπόσουν, αν πίστευες ότι πράττεις κάτι άσχημο;"
Επενέβη τότε ο Φαίδρος και είπε:
Αγαπητέ μου Αγάθων, αν εξακολουθείς ν' απαντάς στον Σωκράτη, δεν θα τον μέλει πλέον οτιδήποτε και αν γίνει με το κάθε τι εδώ μέσα, φθάνει να έχει κάποιον να συζητεί, αν είναι μάλιστα και όμορφος. Εγώ όμως ευχαριστούμαι φυσικά ν' ακούω τον Σωκράτη να συζητεί. Είμ' εν τούτοις υποχρεωμένος χάριν του Έρωτος να φροντίσω για το εγκώμιό του και να συγκεντρώσω από τον καθένα την οφειλόμενη προσφορά του λόγου. Ας πληρώσει λοιπόν και ο ένας και ο άλλος το χρέος του προς τον θεό, και τότε είσθ' ελεύθεροι πλέον να συζητείτε".
"Ναι, σωστό είναι, Φαίδρε, αυτό που λες" είπε ο Αγάθων "και δεν μ' εμποδίζει τίποτε ν' αρχίσω τον λόγο μου. Με τον Σωκράτη άλλωστε θα παρουσιασθεί και άλλοτ' ευκαιρία συχνά να συζητήσω".
18. "Εγώ λοιπόν θέλω πρώτα να πω, πώς θα μιλήσω, και έπειτα να μιλήσω. Διότι, καθώς βλέπω, οι προλαλήσαντες όλοι τον θεό δεν πανηγύριζαν, αλλά τους ανθρώπους καλοτύχιζαν, για όσα αγαθά τους χαρίζει ο θεός. Τι πράγμα όμως είν' αυτός προσωπικά που τα δώρησε, αυτό κανείς δεν έχει περιγράψει. Ένας εν τούτοις τρόπος είν' ορθός οποιουδήποτε επαίνου για οτιδήποτε: με λόγια ν' αναπτύξεις, ποιος είναι ο ίδιος ο περί ου ο λόγος, ποια είναι τυχόν τα έργα του. Έτσι λοιπόν και εμείς είναι σωστό να εγκωμιάσουμε τον Έρωτα, τον ίδιον πρώτα τι πράγμα είναι, κατόπιν δε τα δωρήματά του.
Τονίζω λοιπόν: Από τους θεούς, που είν' όλοι ευδαίμονες, πρώτος ο Έρως είναι (αν δεν είναι κρίμα και αμαρτία να το πω), στην ευδαιμονία πρώτος, αφού είναι ομορφότερος στο κάλλος και την αρετή.
Στο κάλλος είναι πρώτος με τα εξής προσόντα: Είναι πρώτα ο νεότατος μεταξύ των θεών, Φαίδρε. Τρανή απόδειξη του λόγου μου προσφέρει ο ίδιος: φευγάτος φεύγει το γήρας, και το γήρας είν' ως γνωστόν, γοργό. Γοργότερα μας καταφθάνει, απ' ό,τι πρέπει. Αυτό λοιπόν, έχει ως προς την φύση του ο Έρως να μισεί, και ούτε από μακριά να πλησιάζει, αλλά με νέους πάντοτε συνευρίσκεται και ευρίσκεται. Η παροιμία η παλιά έχει δίκιο : όμοιος τον όμοιον πάντα γυρεύει. Με τον Φαίδρο λοιπόν εγώ σε άλλα πολλά και αν συμφωνώ, σε τούτο όμως δεν συμφωνώ, πως είν' ο Έρως από τον Κρόνο παλαιότερος και τον Ιαπετό. Αντίθετα ισχυρίζομαι: είναι από τους θεούς ο νεώτερος και αιωνίως νέος. Τα επεισόδια εκείνα τα παλιά, που διηγούνται για τους θεούς ο Ησίοδος και ο Παρμενίδης, η Ανάγκη, όχι ο Έρως τα δημιούργησε, αν είναι αληθινά όσα εκείνοι έλεγαν. Άλλωστε ακρωτηριασμοί δεν θα συνέβαιναν και φυλακίσεις και άλλες πολλές πράξεις της βίας, αν ίσως ήταν μεταξύ τους ο Έρως. Μόνο αγάπη και ειρήνη, καθώς και τώρα, αφ' ότου ο Έρως βασιλεύει στους θεούς.
Νέος λοιπόν είναι και με το νέος, εννοώ απαλός. Ένας ποιητής, όπως ο Όμηρος, θα χρειαζόταν για να παραστήσει του θεού την απλότητα. Ο Όμηρος λοιπόν λεει για την Άτη, πως είναι θεά και απαλή (τα πόδια της τουλάχιστον πως είναι απαλά) με τις λέξεις:
κι έχει απαλά τα πόδια μηδ' αγγίζει τη γη, μόνε κορφή κορφή πατάει θνητών κεφάλια
Θαυμάσιο νομίζω, δείγμα της απαλότητάς της παρουσιάζει, ότι στα μαλακά περπατάει και όχι στα σκληρά. Αυτό το ίδιο και εμείς θα χρησιμοποιήσουμε σαν επιχείρημα περί του Έρωτος, ότι απαλός όχι στη γη επάνω, ούτε στα κεφάλια περπατάει, που δεν είναι και τόσο μαλακά, αλλά στα μαλακότερα αντικείμενα και περιπατεί και κατοικεί. Στα αισθήματα και τις ψυχές θεών και ανθρώπων έχει στήσει την κατοικία του. Και ούτε πάλι στις ψυχές αδιακρίτως όλες. Αλλά όποιαν εύρει να έχει σκληρά αισθήματα, απομακρύνεται, όποιαν δε μαλακά εγκαθιδρύεται. Ερχόμενος λοιπόν σε επαφή αδιάκοπα και με τα πόδια και μ' όλο του το είναι, με τα μαλακότερα ανάμεσα στα μαλακότερα, θα είναι κατ' ανάγκην πάρα πολύ απαλός.

Νεότατος, είπαμε, είναι και απαλότατος. Επίσης είναι και υγρός σαν ουσία. Ειδεμή, δεν θα κατόρθωνε να προσαρμόζεται στο κάθε τι, και σε κάθε μιας ψυχής το βάθος απαρατήρητος στις αρχές να εισχωρεί και ν' αποχωρεί - αν ήταν δύσκαμπτος. Η κομψότητα όμως είναι ένδειξη σοβαρή αρμονικής και ευλύγιστης φύσεως. Αυτήν κατέχει σε εξαιρετικό βαθμό απ' όλους (όλοι τ' αναγνωρίζουν) ο Έρως. Απρέπεια και Έρως έχουν πόλεμο μεταξύ των αιώνιο. Του χρώματος πάλι την ωραιότητα, την φανερώνει η διαμονή του θεού στ' άνθη μέσα. Σε ανάνθιστο και εξανθισμένο, είτε σώμα είτε πνεύμα είτε τίποτ' άλλο, ο Έρως δεν εδρεύει. Όπου όμως ανθισμένος και μυρισμένος είναι τόπος εκεί και εδρεύει και παραμένει.
19. Για την ομορφιά του θεού λοιπόν και αυτά είν' αρκετά και ακόμη υπολείπονται πολλά. Για την αρετή τώρα του Έρωτος πρέπει να γίνει λόγος. Το σημαντικότερο: ο Έρως ούτε αδικεί ούτε τον αδικούν, ούτε θεός ούτε θεό. Ούτ' άνθρωπος ουτ' άνθρωπο. Διότι ούτε παθαίνει ό,τι παθαίνει μ' εξαναγκασμό ο ίδιος (εξαναγκασμός τον Έρωτα δεν τον αγγίζει), ούτ' ενεργεί ό,τι ενεργεί. Ελεύθερα ο καθένας σε κάθε τι υπηρετεί τον Έρωτα. Όσα δε θα συμφωνήσει κάποιος ελεύθερος μ' ελεύθερο, λέγουν της πολιτείας οι άρχοντες, οι νόμοι, δίκαια είναι.
Μαζί με τη δικαιοσύνη, με σωφροσύνη άφθονη είναι προικισμένος. Είναι δε σωφροσύνη (αυτό είν' αναγνωρισμένο) να είσαι κυρίαρχος των ηδονών και των επιθυμιών. Από τον έρωτα όμως καμία ηδονή δεν είναι ισχυρότερη, λέγουν. Σαν κατώτερες λοιπόν, κυριαρχούνται φυσικά από τον Έρωτα και αυτός κυριαρχεί. Και αφού κυριαρχεί των ηδονών και επιθυμιών, ο Έρως θα έχει ασύγκριτη σωφροσύνη.
Και πάλι στη γενναιότητα. Με τον Έρωτα κι ο Άρης δεν μετριέται, αφού δεν κατέχει τον Έρωτα ο Άρης αλλά τον Άρη ο Έρως - της Αφροδίτης, καθώς λέγουν. Δυνατότερος δε είναι ο κατέχων του κατεχομένου. Αφού λοιπόν νικά από τους άλλους τον γενναιότερο, γενναιότερος απ' όλους πρέπει να είναι.
Αυτά για την δικαιοσύνη, την σωφροσύνη, την γενναιότητα του θεού. Μας μένει η σοφία. Ας δοκιμάσουμε να μη καθυστερήσουμε και σε αυτό, όσο μας είναι δυνατόν. Και πρώτα πρώτα (για να αποδώσω και εγώ τις τιμές στην τέχνη μας, όπως και ο Ερυξίμαχος στη δική του) ο θεός είναι ποιητής τόσο σοφός, που και άλλο να μπορεί να κάμει ποιητή. Σε ποιητή, ως γνωστόν, μεταβάλλεται, κι αν του ήταν πριν ξένη η Μούσα, καθένας που θα τον αγγίσει ο Έρως. Αυτό αρμόζει να φέρουμε σαν μαρτυρία, ότι δημιουργός ο Έρως είν' εξαίρετος γενικά σε κάθε μορφή δημιουργίας της τέχνης των Μουσών. Άλλωστε όσα κανείς ή δεν έχει ή δεν ξέρει, ούτε σε άλλον να προσφέρει, ούτε σε άλλον να διδάξει θα μπορούσε. Έπειτα και η δημιουργία όλων των εμψύχων (κανείς δεν έχει αντίρρηση) είναι τέχνη του Έρωτος. Με αυτήν γίνονται και αναπτύσσονται όλα τα έμψυχα. Και μήπως η εξάσκηση των πρακτικών τεχνών; Είναι γνωστό, ότι όσων ο θεός αυτός θα χρηματίσει διδάσκαλος, συνήθως γίνονται περίφημοι και φωτεινοί. Όσους δε πάλι ο Έρως δεν αγγίσει, σκοτεινοί. Ο Απόλλων έξαφνα όταν εφεύρε την τέχνη των τόξων και την ιατρική και μαντική, του έδειξαν τον δρόμο ο πόθος και ο έρως. Ώστε και εκείνος του Έρωτος θα έπρεπε να είναι μαθητής, και οι Μούσες στην μαντική, και ο Ήφαιστος στην μεταλλουργία, και η Αθηνά στην υφαντουργία, και ο Ζευς στο να πηδαλιουχεί θεούς κι ανθρώπους. Μ' αυτόν τον τρόπο ακριβώς μπήκε τάξη στις σχέσεις των θεών, όταν ο Έρως παρεμβλήθηκε, ο έρως φυσικά προς το ωραίο. Στο άσχημο έρως δεν κατοικεί. Ενώ πριν, όπως ανέφερα και στην αρχή, συνέβαιναν πλήθος αγριότητες μεταξύ των θεών, όπως λέγουν , αφού βασίλευε η Ανάγκη. Αφ' ότου όμως εμφανίστηκε ο θεός αυτός, από τον έρωτα προς κάθε τι ωραίο, έχει δημιουργηθεί κάθε καλό και στους θεούς και στους ανθρώπους.
Μ' αυτό νομίζω, Φαίδρε, ο Έρως πρώτα ο ίδιος καθώς είναι ωραιότατος και τελειότατος, έγινε κατόπιν πρόξενος και στους άλλους άλλων αναλόγων χαρισμάτων. Μου έρχεται δε και κάτι έμμετρα να προσθέσω, ότι αυτός είναι που δημιουργεί
στους ανθρώπους ειρήνη,
στα πελάγη γαλήνη,
κι απανεμιά.
Τους ανέμους κοιμίζει,
στα θλιμμένα χαρίζει
ύπνο κορμιά.
Αυτός είναι, που την εχθρότητα μας αφαιρεί, με οικειότητα μας πλημμυρίζει, αυτός ορίζει να κάνουμε μεταξύ μας όλες τις παρόμοιες συγκεντρώσεις και πρωτοστάτης βαδίζει στα πανηγύρια, τα χοροστάσια, τις τελετές. Εξασφαλίζει μειλιχιότητα, αγριότητα εξαφανίζει. Δώρα χαρίζει της ευμενείας, δώρα αρνείται της δυσμενείας. Στοργικός, μαλακός. Των σοφών το θέαμα, των θεών το καύχημα. Ζηλευτός στους αμετόχους, θησαυρός για τους κατόχους. Της Απολαύσεως, της Ανέσεως, της Ευμαρείας, των Θελγήτρων, της Λαχτάρας. Του Πόθου πατέρας. Αγρυπνεί για τους καλούς. Αδιαφορεί για τους κακούς. Σε κάθε κόπο, σε κάθε φόβο, σε κάθε πόθο, σε κάθε λόγο βοηθός, πολεμιστής, συμμαχητής και σωτήρας τέλειος. Όλων μαζί των θεών και ανθρώπων στόλισμα. Οδηγητής πανέμορφος, πανίσχυρος. Αυτόν ν' ακολουθεί χρεωστεί ο κάθε άνθρωπος μ' αρμονικά υμνολογήματα, να ενώνει τη φωνή του στο τραγούδι του, που τραγουδά, και των θεών και των ανθρώπων όλα τα στήθη σαγηνεύει.




Αυτός" είπε "ο λόγος, Φαίδρε, αφιέρωμα ας είναι εκ μέρους μου προς τον θεό, παιχνίδι μαζί και εν μέρει σοβαρολογία, όσο φθάνουν οι δυνάμεις μου.

20. Μετά την ομιλία του Αγάθωνος όλοι, είπε ο Αριστόδημος, οι παριστάμενοι ξέσπασαν σε ζωηρές επιδοκιμασίες του νέου. Ο λόγος του υπήρξε αντάξιος και της φήμης του και του θεού. Ο Σωκράτης τότε αφού στράφηκε προς τον Ερυξίμαχο είπε:

"Λοιπόν, γέννημα συ του Ακουμενού; Εξακολουθείς να πιστεύεις, πως ήταν άδικος ο φόβος που είχα τόση ώρα; Και δεν είχα σαν προφήτης μιλήσει προ ολίγου, όταν τόνιζα ότι ο Αγάθων θα εκφωνήσει έναν τόσο θαυμάσιο λόγο, ώστε εγώ θα βρεθώ σε δύσκολη θέση;"
"Στο ένα μέρος του ισχυρισμού σου αναγνωρίζω πως υπήρξες προφήτης στο ότι δηλαδή θα είναι ωραίος ο λόγος του Αγάθωνος. Ότι όμως εσύ θα δυσκολευθείς, δεν το πιστεύω".
Και πως θέλεις, καλότυχε" απάντησε ο Σωκράτης "να μη δυσκολευθώ, όχι μόνο εγώ, αλλά και οποιοσδήποτε άλλος μιλήσει ύστερ' από έναν τόσο όμορφο και τόσο πολυποίκιλο λόγο που εκφωνήθηκε; Αφήνω τ' άλλα σημεία που ήταν, όχι βέβαια στον ίδιον βαθμό όλα εκπληκτικά. Εκείνος όμως ο επίλογος με τα θέλγητρα των λέξεων και των φράσεων! Ποιός θα τα άκουγε και δεν θα έχανε τον νου του; Εγώ τουλάχιστον, συναισθανόμενος ότι προσωπικά δεν θα είμαι διόλου σε θέση ούτε κατά προσέγγιση να μιλήσω τόσο νόστιμα, λίγο έλειψε, αν εύρισκα τρόπο, να το σκάσω κρυφά από τη ντροπή μου.



Ο λόγος άλλωστε μου θύμιζε τον Γοργία. Ώστε είχα πάθει, ούτε πολύ ούτε λίγο, εκείνο, που λέγει ο Όμηρος : έτρεμα μήπως στο τέλος ο Αγάθων την κεφαλή του Γοργίου, του τρομερού στους λόγους, εναντίον του λόγου μου μου στείλει μέσα στο λόγο του και με κάνει τον ίδιον άφωνο, σαν την πέτρα.
Και κατάλαβα τότε, πόσο γελοίος λοιπόν υπήρξα, όταν ανελάμβανα ενώπιόν σας την υποχρέωση να μετάσχω μαζί σας και εγώ με την σειρά μου στον εγκωμιασμό του Έρωτος, και βεβαίωνα ότι ήμουν πεπειραμένος στα ζητήματα του Έρωτος, ενώ καθώς αποδεικνύεται, δεν είχα ιδέα του πράγματος κατά ποιον δηλαδή τρόπο έπρεπε κανείς να εγκωμιάζει οτιδήποτε. Εγώ π.χ. στην αφέλειά μου φανταζόμουν, ότι όφειλε ο καθένας να αναπτύσσει την αλήθεια περί οποιουδήποτε αντικειμένου, το οποίο εγκωμιάζει. Και ότι αυτό μεν θα ήταν η βάση. Κατόπιν δε, σύμφωνα με αυτή, θα εξέλεγε τα λαμπρότερα σημεία και θα τα συνέθετε κατά τον ευπρεπέστερο δυνατό τρόπο.



Γι' αυτό μάλιστα είχα μεγάλη αυτοπεποίθηση, ότι θα μιλούσα ωραία, αφού γνώριζα για τη σωστή μέθοδο του εγκωμιασμού οποιουδήποτε πράγματος. Εντούτοις, καθώς τώρα βλέπω, δεν ήταν αυτή, φαίνεται, η μέθοδος του να συνθέσεις έναν κομψό πανηγυρικό προς τιμήν ενός πράγματος, αλλά πολύ περισσότερο το να επισωρεύεις προς έξαρσή του τα σημαντικότερα, που γίνεται, και τα τιμητικώτερα προϊόντα, αδιάκριτα αν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα ή όχι. Και ψευδή αν είναι, δεν έχει βλέπω σημασία. Ορίσθηκε άλλωστε εκ των προτέρων, καθώς φαίνεται, να κοιτάξει ο καθένας μας να δώσει απλά την εντύπωση, ότι εξυμνεί τον Έρωτα όχι να τον εξυμνήσει πραγματικά. Αυτός, φαντάζομαι, είναι ο λόγος, που μεταφέρετε κάθε επαινετικό χαρακτηρισμό και τον φορτώνετε στον Έρωτα, βεβαιώνοντας ότι είναι τέτοιου είδους και τόσων αγαθών πρόξενος. Έτσι δηλαδή θα εμφανίζεται όσο το δυνατόν ωραιότερος και ανώτερος, φυσικά στα μάτια εκείνων που δεν τον γνωρίζουν, όχι, υποθέτω, σε όσους τον γνωρίζουν. Και ασφαλώς υπό αυτές τις συνθήκες και ο πανηγυρικός έχει λαμπρότητα και επιβλητικότητα. Εντούτοις εγώ δε γνώριζα, όπως βλέπω, τον τρόπον αυτό του εγκωμίου, και επομένως εν αγνοία μου σας έδωσα την υπόσχεση να εγκωμιάσω και εγώ, όταν έλθει η σειρά μου. Ώστε η γλώσσα μου έδωσε υπόσχεση, όχι ο νους μου. Ας πάει λοιπόν στο καλό! Δεν αναλαμβάνω πλέον να εγκωμιάσω κατ' αυτόν τον τρόπο. Ούτε θα είχα άλλωστε την ικανότητα. Μολαταύτα, την αλήθεια, αν το επιθυμείτε, αυτή ναι, δέχομαι να σας εκθέσω, με τον δικό μου τρόπο, όχι σε αντιπαραβολή προς τις δικές σας ομιλίες. Έτσι δεν θα γελοιοποιηθώ. Σκέψου λοιπόν, Φαίδρε, αν σου χρειάζεται και παρόμοια αγόρευση, την αλήθεια ν' ακούσεις ν' αναπτύσσεται περί του Έρωτος, και μάλιστα με την εκλογή και τη συναρμολόγηση των λέξεων, η οποία τυχόν θα μου ερχόταν πρόχειρα στο στόμα".



Ο Φαίδρος τότε και οι άλλοι τον ενθάρρυναν, είπε, με τον τρόπο που αυτός τυχόν εύρισκε σωστό να εκθέσει τις απόψεις του, μ' αυτόν να ομιλήσει.
"Κάτι άλλο ακόμη, Φαίδρε" είπε. "Δώσε μου την άδεια να ρωτήσω κάτι μικροπράγματα τον Αγάθωνα, ώστε να έχω πρώτα την συγκατάθεσή σου και ύστερα στη βάση πλέον αυτής να μιλήσω".
"Καλά, σου δίδω την άδεια" απάντησε ο Φαίδρος. "Ρώτα τον".