Είμαστε “ΟΡΦΙΚΟΙ”;

Είμαστε “ΟΡΦΙΚΟΙ”;


Η δημιουργία του κυβερνοχώρου έχει ανοίξει σήμερα τον ορίζοντα του κόσμου. Ο “τόπος” στον οποίο “κινούμαστε” έχει πολύ περισσότερες διαστάσεις. Συχνά, ανατρέπονται τα διαχωριστικά όρια ανάμεσα στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Αρχετυπικά ερωτήματα διαπερνούν με αστραπιαία ταχύτητα τους αιώνες κι ακουμπούν τις δικές μας, εσωτερικές χορδές.

Παλιότερα τα Μυστήρια συνδέονταν άμεσα με όλο το λατρευτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό σύστημα μιας ολόκληρης εποχής. Ιδιαίτερα κατά τους 6ο και 5ο αιώνα π.Χ. άσκησαν καθοριστική επίδραση στην ελληνική σκέψη και γέννησαν την ίδια την ελληνική φιλοσοφία. Τα Ελευσίνια Μυστήρια, για παράδειγμα, αποτελούσαν μέρος της επίσημης λατρείας της υπ’ αριθμόν ένα πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης της εποχής, της Αθήνας, μετά την ένωσή της με την Ελευσίνα.

Η ίδια η πόλη της Αθήνας τιμωρούσε με θάνατο τους μυημένους που αποκάλυπταν ή βεβήλωναν τα μυστικά των Μυστηρίων. Δέος τύλιγε την ευρύτερη μάζα του λαού μπροστά στ’ άγνωστα δρώμενα μέσα στο άδυτο των Ιερών. Και μόνον ο εσώτερος κύκλος των μυημένων γνώριζε περί τίνος επρόκειτο, χάρη στις πνευματικές εμπειρίες που του αποκαλύπτονταν κατά τη διάρκεια των μυστικών τελετών.


ΜΑΞ ΠΛΑΝΚ Ο “ΟΡΦΙΚΟΣ”

Αν μελετήσει κανείς αρχαία κείμενα, από τους Ορφικούς Ύμνους και τα προσωκρατικά αποσπάσματα μέχρι τα πυθαγόρεια, τα πλατωνικά και νεοπλατωνικά έργα κ.ά., θ’ αναγνωρίσει πέρα από κάθε αμφιβολία ότι, κυρίως από τον Πυθαγόρα και μετά, η έννοια της “φιλο-σοφίας”, στην ουσία, ταυτιζόταν με την αποκαλυπτική γνώση των Μυστηρίων.

t” alignΓια χιλιάδες χρόνια, η μυστηριακή-”φιλο-σοφική” παράδοση της αρχαιότητας τοποθετούσε τον άνθρωπο και τα ουσιαστικά θέματα που τον αφορούν -σημασία της ζωής και του θανάτου, σκοπός της ανθρώπινης ύπαρξης, μεταθανάτια πορεία της ψυχής, λύτρωση από το νόμο του θανάτου και πνευματική αναγέννηση- στο επίκεντρο του ενδιαφέροντός της. Αν προσέξουμε λίγο, θα καταλάβουμε ότι η γνώση αυτή είναι διαφορετική από τη συσσώρευση πληροφοριών που αποκτά ένας σημερινός φοιτητής του ακαδημαϊκού κλάδου της φιλοσοφίας.

Ένα από τα βασικότερα σημεία -ίσως και το βασικότερο- που φαίνεται να διαφοροποιεί τη σύγχρονη πανεπιστημιακή φιλοσοφία από τη μυστηριακή “φιλο-σοφία” έχει να κάνει με τη βιωματική εμπειρία. Τι σημαίνει, όμως, αυτό; Καταρχήν, επρόκειτο για μια ζωντανή παράδοση που διατηρούνταν και μεταδιδόταν προφορικά. Στον πλατωνικό Φαίδρο ο Σωκράτης αναφέρεται, ακριβώς, στην αδυναμία του γραπτού λόγου ν’ αποδώσει την πάλλουσα εσωτερική εμπειρία της στιγμής.

Κοινό σε όλα τα Μυστήρια ήταν η ανάγκη για τη σωτηρία της ψυχής από κάποιο κληρονομικό ελάττωμα. Ο μύθος του Διόνυσου του Ζαγρέα στα Ορφικά και στα Διονυσιακά Μυστήρια μιλά για τις τιτανικές καταβολές του ανθρώπου, που αντιστέκονται στην ανάπτυξη του θεϊκού, διονυσιακού του στοιχείου. Αυτό το “προγονικό αμάρτημα” (Ιερός Λόγος των Ορφικών) είναι που βρίσκεται ανάμεσα στο μύστη και στην επαφή του με το ανώτερο μέσα του. Αλλά μόνος δεν μπορεί να βρει το δρόμο προς την πνευματική του εξέλιξη. Το “Γνώθι σαυτόν”, ένα από τα κεντρικά σημεία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας αλλά και κάθε εσωτερικής διδασκαλίας, μόνο μέσα από τα Μυστήρια μπορούσε να πραγματοποιηθεί.

Η ίδια η συμμετοχή στα Μυστήρια προϋπόθετε το να έχει αποδεχθεί κανείς, με κάποιον τρόπο, την ύπαρξη μιας ανώτερης διάστασης μέσα του. Η μύηση ήταν, τότε, αυτή που δημιουργούσε τις απαραίτητες συνθήκες, έτσι ώστε να “χτιστεί” μια γέφυρα ανάμεσα στη συνηθισμένη κατανόηση του ανθρώπου και σε μια ανώτερη μορφή αντίληψης. “Σε όλες τις τελετές και στα Μυστήρια, οι θεοί παρουσιάζονται με πολλές μορφές κι εμφανίζονται με πολλά σχήματα”, λέει ο Πρόκλος.

Αυτή η γέφυρα επικοινωνίας ανάμεσα στο κατώτερο και στο ανώτερο επίπεδο κατανόησης δημιουργούνταν μέσα στο σώμα του ίδιου του μυούμενου. Μέσα από το μυστικό δράμα που παιζόταν κατά τη διάρκεια της μύησης (διαμελισμός του Διόνυσου, αρπαγή της Περσεφόνης, μύθος του Όσιρη και της Ίσιδος κ.ά.), τους συμβολισμούς και τη διδασκαλία που αυτό περιείχε, ο υποψήφιος μύστης συνειδητοποιούσε βιωματικά το αδιέξοδο της κατάστασής του. Χάρη σε μια σειρά εμπειριών που λειτουργούσαν καταλυτικά πάνω του βγάζοντάς τον από τη συνηθισμένη ροή των σκέψεων και των συναισθημάτων του, αντιλαμβανόταν ό,τι του διέφευγε στην καθημερινή του ζωή: την τραγικότητα της πτώσης της ψυχής του από την πρωταρχική κατάσταση ενότητας κι αρμονίας με τη δημιουργική της πηγή (απ’ αυτό που ο Πλάτωνας ονόμασε κόσμο των ιδεών) στα δεσμά της επιβαρημένης ύλης, στο σώμα-σήμα (τάφος). “Κλαίω και θρηνώ γιατί είδα ασυνήθιστο χώρο”, αναφωνεί ο Εμπεδοκλής.

Η ορφική-πυθαγόρεια ιδέα της φυλακισμένης στην ύλη ψυχής αποτέλεσε τη βάση κάθε μετέπειτα μυστηριακής διαδικασίας. Απώτερος σκοπός μύησης ήταν η αφύπνιση της ψυχής από τη ληθαργική της κατάσταση και η επίγνωση της πραγματικής της καταγωγής. “Μήτε τι κάνεις ξέρεις, μήτε ποιος είσαι βλέπεις”, λέει ο Διόνυσος στον Πενθέα που αρνείται επίμονα να τον αναγνωρίσει ως θεό (Ευριπίδης, Βάκχες). Κατά έναν περίεργο τρόπο και σε πείσμα, θα έλεγε κανείς, του χρόνου, την ίδια αγωνία του ανθρώπου να μάθει την αληθινή του ταυτότητα εκφράζει ένας από τους σημαντικότερους φυσικούς της νεότερης εποχής, ο Μαξ Πλανκ: “Από πού έρχομαι και πού πηγαίνω; Αυτή είναι η μεγάλη ανεξιχνίαστη ερώτηση, ίδια για τον καθένα μας. Η επιστήμη δεν την έχει απαντήσει”.

ΖΟΥΜΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ;

Το ότι, στην πραγματικότητα, ζούμε μέσα σ’ ένα πλέγμα ψευδαισθήσεων που θεωρούμε για την αλήθεια, είναι ένα κοινό θέμα σε όλες τις μεγάλες εσωτερικές παραδόσεις. Η μύηση στα Μυστήρια ξεκινούσε από αυτό ακριβώς το σημείο. Οι ιστορίες για την κατάβαση ηρώων (Ίσις, Ηρακλής, Ιστάρ, Διόνυσος, Δήμητρα, Ορφέας, Θησέας, Οδυσσέας κ.ά.) στον Κάτω Κόσμο και για την επαναφορά κάποιας αγαπημένης ψυχής από τα σκοτεινά Τάρταρα, είναι η μυθολογική ανάπλαση της μυστηριακής εμπειρίας που αποκαλύπτει στον ενδιαφερόμενο ποιος είναι, πού βρίσκεται και τι πρέπει να κάνει για ν’ αρχίσει να ζει πραγματικά.

Στους διαλόγους του Γοργίας και Φαίδων, ο Πλάτωνας αναφέρει ότι είμαστε νεκροί κι ότι ο κόσμος που θεωρούμε ως ζωντανό πάνω στη Γη είναι, στην πραγματικότητα, ο Κάτω Κόσμος. Έτσι, καταλαβαίνει κανείς τα λόγια του Πίνδαρου και την άμεσή τους συσχέτιση με τη μυστηριακή εμπειρία: “Ευτυχισμένος είναι αυτός που έλαβε μέρος και κατεβαίνει στον Κάτω Κόσμο: γνωρίζει το τέλος, γνωρίζει την καταγωγή της ζωής”. Από την άποψη αυτή, η αρχαία αιγυπτιακή, ελληνική κ.ά. μυστηριακή “φιλο-σοφία” ήταν μια φιλοσοφία του πνευματικού θανάτου και της επαναγέννησης. Δεν είναι τυχαίο που ο συμβολισμός της πασχαλινής σταύρωσης κι ανάστασης του Ιησού αποτελεί το κεντρικό σημείο αναφοράς της χριστιανικής Ορθοδοξίας, που γεννήθηκε κι εδραιώθηκε στην ανατολική Μεσόγειο.

Σημαίνουν κάτι για μας όλα αυτά σήμερα; Το μυστηριακό εσωτερικό στοιχείο που επικρατούσε σε όλες τις μεγάλες θρησκείες -τουλάχιστον στην αρχή της δημιουργίας και διάδοσής τους- φαίνεται να έχει υποχωρήσει προς όφελος ενός περισσότερο εξωτερικού θρησκευτικού τυπικού. Η “αποκαλυπτική” δύναμη, με την οποία μπορεί κάποιος να συνδεθεί μέσω μιας μυστηριακής τελετής, είτε έχει τυποποιηθεί είτε παραμορφωθεί και μετατραπεί σε φανατισμό. Είμαστε μάρτυρες ενός τεράστιου ρεύματος χριστιανικού μεσσιανισμού κι ενός μουσουλμανικού μένους, οι επιπτώσεις των οποίων διαγράφουν σκοτεινό το μέλλον του πλανήτη.

Παράλληλα με όλα αυτά, η αποδυνάμωση του μυστηριακού στοιχείου στη συλλογική κι ατομική μας ζωή είναι πια αρκετά έντονη για να μπορεί να την αγνοήσει κανείς. Ερωτηματικά δημιουργούνται από πολλές μεριές και γίνονται προσπάθειες να καταλάβει κανείς τι πραγματικά συμβαίνει στον κόσμο και στον άνθρωπο. Μια τέτοια προσπάθεια έχει να κάνει και με το ότι ένας σημαντικός κλάδος της σύγχρονης ψυχολογίας στηρίζεται στο ότι ένα τεράστιο (ίσως και το μεγαλύτερο) μέρος της ανθρώπινης κατανόησης παραμένει ασυνείδητο.

Ο Έλληνας φιλόσοφος Γ. Ι. Γκουρτζίεφ διδάσκει ότι δεν γνωρίζουμε την πραγματική μας κατάσταση και τον πνευματικό θάνατο στον οποίο βρισκόμαστε. Οι άνθρωποι κοιμούνται και για όσο διάστημα δεν γνωρίζουν τον εαυτό τους, παραμένουν “μηχανές”, οι οποίες ενώ έχουν την ψευδαίσθηση πως μπορούν να δράσουν από μόνες τους, στην πραγματικότητα το μόνο που κάνουν είναι ν’ αντιδρούν στα εξωτερικά ερεθίσματα.

Τ’ αρχαία Μυστήρια έχουν πάψει προ πολλού να τελούνται και μαζί χάθηκαν κι όλες οι κοινωνικές, θρησκευτικές και πολιτικές τους συνιστώσες. Αν, ωστόσο, η συμμετοχή σε αυτά είχε απώτερο σκοπό τη βιωματική επαφή του ανθρώπου με κάτι ανώτερο μέσα του, την επίγνωση της πραγματικής του κατάστασης και της δυνατότητας σύνδεσής του με το ιερό, τότε εύλογα αναρωτιέται κανείς: πώς εξυπηρετούνται σήμερα οι βαθύτερες πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου; Χάθηκε μαζί με τα Μυστήρια (αρχαία και χριστιανικά) και η οποιαδήποτε δυνατότητα ν’ αποκτήσουμε την εσωτερική γνώση, που με τόση εχεμύθεια και φροντίδα αυτά εξασφάλιζαν στους ενδιαφερόμενους; Ή μήπως έννοιες όπως “αποκαλυπτική γνώση” είναι έξω από τα δικά μας συμφραζόμενα; Κι αν αφαιρέσει κανείς τα τυπικά των αρχαίων Μυστηρίων, για τα οποία ούτως ή άλλως ελάχιστα γνωρίζουμε, μένει κάτι που θα μπορούσε να έχει νόημα για τη δική μας πραγματικότητα;

Όλα αυτά είναι διαχρονικά ερωτήματα που περιμένουν ν’ απαντηθούν από εμάς και να νοηματοδοτηθούν και πάλι, τη φορά αυτή μέσα από τη δική μας γνώση κι εμπειρία, ξαναζωντανεύοντας το δικό μας διαμελισμένο Διόνυσο και ξαναφέροντας τη δική μας Περσεφόνη από το σκοτάδι της ανυπαρξίας.

της ΕΥΑΣ ΑΥΛΙΔΟΥ.