Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη

Η διαλεκτική των ταυτοτήτων του Πατροκοσμά και του Ίωνα Δραγούμη














π. Γεωργίου Δ. Μεταλληνού

Ομοτίμου Καθηγητού Πανεπιστημίου Αθηνών





Σε μία επιστημονική σύναξη με θέμα τον μεγάλο Μακεδόνα Έλληνα Ίωνα Δραγούμη, δεν είναι άσκοπο να ακουστεί ένας λόγος για τον επίσης μεγάλο Έλληνα, τον Εθναπόστολό μας Πατροκοσμά Αιτωλό. Μελετώντας την ταυτότητα του Πατροκοσμά, βοηθούμεθα στην βαθύτερη κατανόηση της ιδεολογίας και εθνικο-πολιτικης στοχοθεσίας του Δραγούμη. Θα επιχειρηθούν διαπιστώσεις και επισημάνσεις και κατ' ουδένα τρόπο αξιολογήσεις, για την συναγωγή τελικά κάποιων συμπερασμάτων για την περαιτέρω πορεία μας.

1. Πατροκοσμάς και Δραγούμης έζησαν σε μεταβατικές περιόδους, στις οποίες ο Λαός βίωνε ανακατατάξεις, πνευματικές και πολιτικοκοινωνικές, και κυρίως μία έντονη κρίση ταυτότητας, κορυφούμενη στον χώρο της διανοήσεως και της πολιτικής ηγεσίας.

Ο κόσμος του Πατροκοσμά αρδευόταν από την πλημμυρίδα του Διαφωτισμού, στο πλαίσιο μιας μετακενωτικής κινήσεως, με μονοδρομική μεταφορά αυτούσιων, κατά κανόνα, δομών των δυτικών κοινωνιών στην «καθ’ ημάς Ανατολή» και παράλληλη υποτίμηση της εθνικής μας ταυτότητας και των συστατικών της.

Ο κόσμος του Δραγούμη βαδίζει προς την μετανεωτερικότητα, ζώντας πνευματικούς και ιδεολογικούς τριγμούς στην συνείδησή του. Ο Πατροκοσμάς προφήτευε την ανάσταση του Γένους/Έθνους, που ήλθε με το '21 και την συνέχειά του. Ο Δραγούμης έζησε την απελευθέρωση των ελληνικών εδαφών, που ο Πατροκοσμάς είδε μέσα στην αγιοπνευματικά φωτισμένη καρδιά του. Από την εποχή του Πατροκοσμά άρχισε, συνεπεία των δυτικόφερτων ιδεών, να υποτιμάται το ένα συστατικό του Γένους/Έθνους, η Ορθοδοξία. Στην εποχή του Δραγούμη είχε διαμορφωθεί μία ελληνικότητα, το έτερο συστατικό, με την οποία εκείνος δεν ήταν καθόλου ευχαριστημένος. Σήμερα, όπως απέδειξε το πρόβλημα των ταυτοτήτων, υποτιμώνται και τα δύο αυτά μεγέθη, μέσα στην μανία του «εκσυγχρονισμού» (αρρώστια του πολιτικού κόσμου), που επιβάλλεται από την Νέα Εποχή και επεκτείνεται με το στρατιωτικο-πολιτικό όργανό της την Νέα Τάξη πραγμάτων. Ας δούμε, λοιπόν, με κάθε συντομία, ποιαν ελληνικότητα και ποιον εθνισμό ενσάρκωνε ο Πατροκοσμάς και ποιαν Ελλάδα οραματιζόταν, αλλά και πώς βίωνε τα μεγέθη αυτά ο Ίων Δραγούμης, για να διακριβωθεί τελικά η εθνική συνέχεια ή ασυνέχειά μας.

2. Δίκαια ονομάσθηκε ο Πατροκοσμάς «ο μεγαλύτερος από την άλωση Έλληνας» (Κ. Κώνστας) και πατέρας του Νεωτέρου Ελληνισμού. Αυτό σημαίνει παραδοχή του ότι διέσωσε τα στοιχεία εκείνα, που διαχρονικά, και συγχρονικά, προσδιορίζουν τον ελληνορθόδοξο άνθρωπο, την ιδιαιτερότητα και ιδιοπροσωπία του. Πράγματι, ο Πατροκοσμάς ενεφορείτο από τα συστατικά της ελληνικότητας, αλλά ως Ρωμηοσύνης, δηλαδή ελληνορθοδοξίας, βεβαιώνοντας ότι μόνο μέσω αυτών είναι δυνατή η ιστορική μας συνέχεια και συνοχή.

Ο Πατροκοσμάς ζούσε ολόκληρος μέσα στην ορθοδοξο-πατερική παράδοση. Ήταν ασκητής, με ησυχαστικές καταβολές, αγιορείτης συνόμιλος των Κολυβάδων Πατέρων, των ανακαινιστών της ησυχαστικής πράξεως1. Την οδό των Αγίων όλων των αιώνων ακολούθησε και ο Πατροκοσμάς, ξένος προς τα σημερινά «Ορθόδοξα» κακέκτυπα. Στον αγιοπνευματικό τρόπο υπάρξεως της Ορθοδοξίας έθεσε τα θεμέλια της ιεραποστολικής δράσεώς του, για να αναδειχθεί Απόστολος του Γένους/Έθνους. Το προορατικό του χάρισμα και το μαρτύριό του, με όλα τα θαυμαστά στοιχεία που συνδέονταν με αυτό, είναι επιβεβαίωση και φανέρωση της ενοικήσεως της αγιοτριαδικής χάριτος μέσα του, που τον καταξίωσε σε Προφήτη του λαού του. Αλλά και η θυσιαστική αγάπη του γι’ αυτόν ήταν καρπός του Ορθοδόξου φρονήματός του2. Μ' αυτή την προϋπόθεση επί είκοσι περίπου χρόνια αρδεύει τον ελληνικό χώρο με τα νάματα της Χριστιανικής αλήθειας, εργαζόμενος για την ενότητα του λαού και την ενιαία οργάνωσή του στην βάση της αγιοπατερικής παραδόσεως.

Την παραδοσιακότητά του εκ άλλου συνέδεε με την εκκλησιαστικότητά του. Έδρασε με άδεια και ευλογία των Οικουμενικών Πατριαρχών Σεραφείμ (β' πατριαρχία, 1757-1761) και Σωφρονίου (β' πατριαρχία, 1774-1780) ως ιεροκήρυκας του Γένους. Έτσι όμως και η Εθναρχία απεκάλυπτε την έμμεση συμμετοχή της στο έργο του και την παρεχόμενη από αυτήν υποστήριξη και συμπαράσταση.

Την αγάπη του για το Γένος μετέδιδε και στους ακροατές του: «Χρέος έχουν εκείνοι, όπου σπουδάζουν, να μη τρέχουν εις αρχοντικά και αυλάς μεγάλων και να ματαιώνωσι (=χαραμίζουν) την σπουδή τους, δια να αποκτήσουν πλούτον και αξίωμα, αλλά να διδάσκωσι μάλιστα τον κοινόν Λαόν, όπου ζώσι με πολλήν απαιδευσίαν και βαρβαρότητα… ». Αυτά τα έλεγε βλέποντας τους σπουδασμένους του καιρού του και την στάση τους απέναντι στο λαό. Εθνολάτρης υπήρξε και Ελληνομακεδόνας πολιτικός, αλλά με έναν άλλο τρόπο, διαφοροποιούμενο από εκείνον του Πατροκοσμά. Για τον Δραγούμη «το έθνος είναι η νέα θρησκεία «την έκφρασή της, τη μορφή της πάλε οι Έλληνες θα την βρούνε, και θα φανερώσουν, έτσι, στον κόσμο την αληθινή εθνολατρεία»3.

3. Αυτό που προσπαθούσε να ζωοποιήσει ο Πατροκοσμάς ήταν η σχέση του λαού με την Ορθόδοξη Χριστιανική πίστη, που συνιστά γι’ αυτόν το υπαρκτικό θεμέλιο του έθνους. «Έμαθα -λέγει- πως με την χάρη του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού δεν είσθενε Έλληνες (=δεν είσθε ειδωλολάτρες), δεν είσθενε ασεβείς αιρετικοί, άθεοι, αλλ' είσθενε ευσεβείς Ορθόδοξοι Χριστιανοί, πιστεύετε και είσθενε βαπτισμένοι εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος και είσθενε τέκνα και θυγατέρες του Χριστού μας … »4. Άλλος, λοιπόν, είναι ο δικός του διαφωτισμός από εκείνον της δυτικίζουσας διανόησης. Ο Πατροκοσμάς προσπαθεί να προφυλάξει τον λαό από τις ξενόφερτες δυτικές πολιτικο-θρησκευτικές προπαγάνδες: «Όλες οι πίστες -λέγει- είναι ψεύτικες, κάλπικες, όλες του Διαβόλου. Τούτο εκατάλαβα αληθινόν, θείον, ουράνιον, σωστόν, τέλειον και δια λόγου μου και δια λόγου σας, πως μόνον η πίστις των ευσεβών και Ορθοδόξων Χριστιανών είναι καλή και αγία»5.

Ο Δραγούμης, αντίθετα, δεν μπόρεσε, ή δεν θέλησε ποτέ να δει την Ορθοδοξία ως στοιχείο της εθνικής μας ταυτότητας, πεμπτουσία και εντελέχεια του Ελληνισμού στην ιστορική του πορεία. Δεν απέρριπτε ρητά την Ορθοδοξία, όπως αυτός βέβαια την κατανοούσε 5α, αλλά την ανεχόταν μόνον ως δεκανίκι για την ιστορική συνέχεια του Ελληνισμού, ο οποίος, όπως γράφει «τύλιξε ακόμα και τη Χριστιανική θρησκεία στα δίχτυα του, την έβαλε κι αυτήν μέσα στο σακκί, και την έκανε όργανο ηθικής επιβολής. Ο Ελληνισμός… Έγινε Χριστιανισμός και κράτησε την Ανατολή με τη θρησκεία στα χέρια του»6.

Η Εκκλησία χρειάζεται, κατά τον Δραγούμη, για να μαζεύει χρήματα και να «χτίζει σκολειά» «γι’ αυτό δα πρέπει να υπάρχει η Εκκλησία», ως θεραπαινίδα δηλαδή Του Ελληνισμού. Σωτηριολογικά ενδιαφέροντα του είναι τελείως ξένα.

4. Το κήρυγμα του Πατροκοσμά δεν ήταν μια άχρωμη ηθικολογία, αλλά Θεολογία, που προβαλλόταν ως το οντολογικό θεμέλιο του Ελληνορθοδόξου ήθους. Από την πίστη -την προσωπική σχέση με τον Θεό μέσω των μυστηρίων και της πνευματικής ζωής, προχωρούσε το κήρυγμά του στον ίδιο τον άνθρωπο και την κοινωνία του. Διότι από την Ορθόδοξη πίστη, μετουσιωμένη σε φρόνημα, πηγάζει το Ορθόδοξο ήθος, ο Ορθόδοξος συλλογικός τρόπος υπάρξεως. Ο Πατροκοσμάς ζούσε (ως αγιορείτης μοναχός) και εκινείτο στο κοινοβιακό - κοινοτικό ιδεώδες της Ελληνορθοδοξίας. Την αποκτημένη στο άγιον Όρος κοινοβιακή εμπειρία μετέφερε στον κόσμο το κήρυγμά του. Λέγει: «Αμή τι είναι η πλερωμή μου; Να καθίσετε από πέντε-δέκα να συνομιλήσετε αυτά τα θεία νοήματα, να τα βάλετε μέσα εις την καρδίαν σας, δια να σας προξενήσουν την ζωήν την αιώνιον»7. Κατά μία μάλιστα μαρτυρία του Προβλεπτή Λευκάδας, ο Πατροκοσμάς προέτρεπε τους κατοίκους της Πρέβεζας να μην εκκλησιάζονται στις Ενορίες εκείνες, που δεν είχαν ενσωματωθεί σε αδελφότητα.

Ο κοινοτισμός είναι το κύριο σημείο συναντήσεως Πατροκοσμά και Δραγούμη, για τον οποίο «ο Ελληνισμός είναι μια οικογένεια από ελληνικές κοινότητες»8. «Το έθνος μας ολάκερο πάλι με κοινότητες πρέπει να κυβερνηθεί, και μόνο με κοινότητες θα προκόψει»9. Η διαφορά των δύο ανδρών έγκειται στη δομή της κοινότητας και στην ουσία της. Για τον Πατροκοσμά η κοινότητα δεν νοείται χωριστά από την Ορθόδοξη πίστη και ζωή, για την ενχρίστωση της κοινωνίας, την ορθοδοξοποίησή της. Για τον Δραγούμη, η Εκκλησία, ως Ναός, ήταν στο κέντρο της κοινότητας, αλλά για την αντιμετώπιση των υλικών αναγκών του έθνους, όπως είδαμε παραπάνω.

5. Δεύτερη, μετά την Ορθοδοξία, εστία της συνειδήσεως του Πατροκοσμά ήταν η (Ελληνική) Πατρίδα. Ιεραρχώντας όμως όλα τα ανθρώπινα, ιεραρχεί και την πατρίδα στην Ορθοδοξία. «Η πατρίδα μου η ψεύτικη, η γήινος, η ματαία, είναι από του Αγίου Άρτης την επαρχίαν, από το Απόκουρον… ». «Εμείς, Χριστιανοί μου, δεν έχομεν εδώ πατρίδα (παράβαλλε «Εβραίους 13,14) [… ]. Δια τούτο και ο Θεός … Μας έβαλε τον νουν εις το επάνω μέρος, δια να στοχαζώμεθα πάντοτε την ουράνιον βασιλείαν, την αληθινήν πατρίδα μας… »10. Πάντα η προτεραιότητα στην Πίστη, την Ορθοδοξία. Σ’ αυτήν υποτάσσει τα πάντα. «Το κορμί σας ας το καύσουν, ας το τηγανίσουν, τα πράγματά σας, ας σας τα πάρουν, μη σας μέλη, δώστε τα, δεν είναι εδικά σας. Ψυχή και Χριστός σας χρειάζονται. Ετούτα τα δύο, όλος ο κόσμος να πέση δεν ημπορεί να σας τα πάρη, έξω αν τύχη και τα δώσετε με το θέλημά σας. Αυτά τα δύο να τα φυλάγετε να μην τύχη και τα χάσετε»11.

6. Σ’ αυτή την συνάφεια εντάσσεται και η κένωσή του στο θέμα της γλώσσας, καρπός της αγάπης του για τον λαό και του λαϊκού φρονήματός του. Και αυτό το φρόνημα είναι διάχυτο στις Διδαχές του. Η γλωσσική και υφολογική απλότητά του δεν οφειλόταν ασφαλώς στη δική του ανεπάρκεια. Ο ίδιος κατείχε υψηλή για την εποχή του μόρφωση, που αποκτήθηκε κοντά σε μεγάλους διδασκάλους (Ευγένιο Βούλγαρη) και ολοκληρώθηκε στο ασκητικό κελί του. Παρέλαβε όμως τον γλωσσικό κώδικα της εποχής του και τον συνταίριαξε με την γλώσσα της Καινής Διαθήκης και της Λειτουργίας, που άκουε συνεχώς ο λαός στην λειτουργική πράξη.

Ο Δραγούμης είχε αναδείξει τον δημοτικισμό σε ιδεολογία. Ιεροποιεί την γλώσσα του λαού και όλες τις λαϊκές πολιτιστικές εκφράσεις. «Ξερίζωσε τη λαϊκή σου γλώσσα και θα χάσεις την ψυχή σου»12. Κατηγορεί δε την «λογιώτατη παράδοση», που την συνδέει με την πατερική παράδοση, την οποία δυστυχώς αγνοεί. Είναι περίεργο, ότι αγνοεί και την διπλή γλωσσική παράδοση του Πατροκοσμά, που διασώζει όλη την ιστορική ελληνική γλώσσα. Και αυτό με μια θαρραλέα και ιστορική απόφαση του Εθναρχικού μας Κέντρου τον 16ο αιώνα: Η λατρεία μένει στο καθιερωμένο γλωσσικό ιδίωμα, το κήρυγμα όμως ως ερμηνεία του θείου λόγου θα γίνεται στην λαϊκή γλωσσική μορφή (δημοτική). Είναι δε γεγονός, ότι η ελάχιστη ή μη ορθή γνώση, που είχε ο Ίων Δραγούμης, για τα εκκλησιαστικά-θεολογικά, τον οδηγεί συχνά σε παρερμηνείες, με σημαντικές συνέπειες στην χάραξη της πολιτικής του, που δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθούν την στιγμή αυτή. Είναι όμως θλιβερό να απορρίπτεις κάτι, επειδή το αγνοείς ή το αθετεί η ιδεολογία σου (Αυτό συνεχίζεται μέχρι σήμερα).

Ο «δημοτικισμός» του Πατροκοσμά δεν είναι καρπός ιδεολογικών έμμονών και προϋποθέσεων. Δεν είναι τεχνητός, αλλά φυσικός και αβίαστος. Δεν έφθασε σε εξεζητημένες ακρότητες, γιατί δεν είχε σκοπό τον εντυπωσιασμό, αλλά την πνευματική ωφέλεια των ακροατών του (Παράβαλλε Α' Κορινθίους 9,22). Δεν εβίασε τη γλώσσα. Χρησιμοποίησε έναν εθνικό δημοτικισμό, που δεν είχε ταξικό χαρακτήρα. Στις απλουστευμένες μορφολογικά μορφές του λόγου του σώζεται όλος ο ελληνικός γλωσσικός θησαυρός. Γι’ αυτό δίπλα στις λαϊκές εκφράσεις παραθέτει και αυτούσια χωρία της Αγίας Γραφής και της λατρείας, χρησιμοποιώντας ό,τι ηχούσε καθημερινά στα αυτιά του λαού και ήταν γι’ αυτό προσλήψιμο και εποικοδομητικό.

7. Στο ίδιο πλαίσιο κατανοεί ο Πατροκοσμάς και την εθνική παιδεία, ως διαμόρφωση του εν Χριστώ Έλληνος ανθρώπου. Η κακία όμως και προκατάληψη ενεργούν ενίοτε παραμορφωτικά. Έτσι, κύκλοι νεοπαγανιστών, από υπερβάλλοντα ζήλο ίσως υπέρ της Ελληνικότητος, κατακρεουργούν τα κείμενα του Πατροκοσμά για μια ιδεολογική χρήση τους και εξαπάτηση των αναγνωστών τους. Π. χ. Στο περιοδικό «Δαυλός» (αρ. 166, Οκτώβριος 1995, σ. 44), καταχωρίζεται ως λόγος δήθεν του Πατροκοσμά: «Κατεδαφίζετε τους ναούς, εκτός από ένα (ανά περιοχήν), και με τα έσοδά τους (πώληση οικοπέδων) ιδρύετε «Ελληνικά σχολεία».

Άλλα όμως εδίδασκε ο Πατροκοσμάς και τέτοιοι λόγοι του σε καμία πηγή δεν έχουν σωθεί. Αντίθετα στον Κολινδρό Πιερίας έχει πει στον λαό: «Φτιάξτε σχολεία, να μάθει ο κόσμος γράμματα. Μ' αυτά θα λυτρωθεί το γένος. Σε κάθε χωριό μία Εκκλησία φθάνει. Η δεύτερη να γίνει σχολείο». Ο Πατροκοσμάς έβλεπε Εκκλησία και Σχολείο ως συγκοινωνούντες ναούς της γνώσεως, θείας και ανθρώπινης, Ορθόδοξης και ελληνικής. Αυτό απορρέει από την περί παιδείας θεωρία του13. Δίδασκε την σημασία της σχολικής παιδείας, αλλά και την χριστοκεντρικότητά της14. [… ] «Παιδιά ωσάν τα γουρουνόπουλα να έχω δεν το καταδέχομαι, διατί είμαι υπερήφανος. Χάρισμά σας. Ωσάν θέλετε χαρίσετέ μου και ένα σχολείον εδώ εις την χώραν σας να μανθάνουν τα παιδιά μας γράμματα, να ηξεύρουν πού περιπατούνε και τότε ναν τα εύχωμαι να ζήσουν, να προκόψουν.

Αμή δεν είναι καλά να βάλετε όλοι σας να κάμετε ένα ρεφενέ, να βάλετε και επιτρόπους ναν το κυβερνούν το σχολείον, να βάνουν δάσκαλον να μανθάνουν όλα τα παιδιά και πλούσια και πτωχά χωρίς να πληρώνουν; Διατί από το σχολείον μανθάνομεν το κατά δύναμιν τι είναι άγγελοι, αρχάγγελοι, τι είναι δαίμονες, τι είναι Παράδεισος, τι είναι Κόλασις, τι είναι αμαρτία, αρετή. Από το σχολείον μανθάνομεν τι είναι αγία Κοινωνία, τι είναι Βάπτισμα, τι είναι το άγιον ευχέλαιον, ο τίμιος Γάμος, τι είναι ψυχή, τι είναι κορμί, τα πάντα από το σχολείον τα μανθάνομεν, διατί χωρίς το σχολείον περιπατούμεν εις το σκότος. Καλύτερα να έχης εις την χώραν σου σχολείον Ελληνικόν παρά να έχης βρύσες και ποταμούς, διατί η βρύσις ποτίζει το σώμα, το δε σχολείον ποτίζει την ψυχήν, το σχολείον ανοίγει τες Εκκλησίες, το σχολείον ανοίγει τα μοναστήρια. Ανίσως και δεν ήτανε σχολεία, που ήθελα εγώ να σας διδάσκω; Το μήνυμά του, τελικά, είναι εκκλησιοκεντρικό.

(σ. 209-210) [… ] «Να σπουδάζετε και εσείς, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε και, αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας να μανθάνουν τα Ελληνικά, διατί και η Εκκλησία μας είναι εις την Ελληνικήν και αν δεν σπουδάξης εις το Ελληνικόν, αδελφέ μου, δεν ημπορείς να καταλάβης εκείνα όπου ομολογά η Εκκλησία μας»15.

8. Ένα τελικό, κριτικό, ερώτημα είναι: πού απέβλεπε ο άγιος Κοσμάς με όλη την ιεραποστολική του δράση;

Επεδίωκε τον αναβαπτισμό του λαού στην ορθοδοξο-πατερική παράδοσή τους θέτοντας θεμέλια για τη νεοελληνική κοινωνία16. Παράλληλα πίστευε, μακροπρόθεσμα, στην ιστορική Αποστολή του Ρωμαίικου και ζούσε με το όραμα μιας αναστημένης Ρωμηοσύνης, δηλαδή Ελληνορθοδοξίας. Έχοντας δε συνείδηση της θέσης του Ελληνισμού μέσα στην ιστορία, έβλεπε τον Ορθόδοξο Ελληνισμό πνευματική ζύμη, που θα μπορούσε να ζυμώσει «εν Χριστώ» όλον τον κόσμο. Γι’ αυτό ήθελε να ξαναδώσει στο Γένος την αδυνατισμένη από την δουλεία και τις πολλές περιπέτειές του αυτοπεποίθηση, αυτοσυναίσθημα ισχυρό και ρωμαλέο.

Ο Πατροκοσμάς, μιλώντας για το «Ρωμαίικο» («αυτό μια μέρα θα γίνει ρωμαίικο»), εξέφραζε τον πόθο και την βεβαιότητά του για την ανάσταση του Γένους, όχι μόνο του στενού έθνους, στην παλαιά εύκλεια της Ρωμανίας/Βυζαντίου. Είναι μεγαλοϊδεάτης, αλλά οικουμενικός, όπως ο Ρήγας και το Εθναρχικό Κέντρο. Ο Ίωνας Δραγούμης είναι και αυτός μεγαλοϊδεάτης, αλλά αλυτρωτικός και φυλετικός. Μεγάλη Ιδέα γι’ αυτόν είναι «να ενωθεί όλη η Ελληνική φυλή, να κάμει ένα μεγάλο, ελεύθερο και δυνατό Ελληνικό κράτος»17. Το «νέο ιδανικό» του Ίωνα Δραγούμη είναι η πολιτική ένωση της φυλής «σ' ένα κράτος δυνατό, για να ζήσει καλύτερα και να δείξει η φυλή την δύναμή της»18. Κυριαρχείται από την προπαγανδιζόμενη στην Ευρώπη, όλο τον 19ο αιώνα, εθνική ιδέα. Στη σκέψη του, βέβαια, διακρίνουμε ένα ρεαλισμό: «Αντί λοιπόν τη Μεγάλη Ιδέα, που βούλιαξε και πάει, γιατί είναι αδύνατο από μας να γίνει πράγμα, να ένα ιδανικό για τους Έλληνες πραγματικό: η ένωση των περισσοτέρων Ελληνικών τόπων σ' ένα κράτος Ελληνικό αξιοσέβαστο»